Làng Quảng Đức nay thuộc xã An Thạch, huyện Tuy An, tỉnh Phú Yên. Đây là một ngôi làng tiếp giáp với làng Ngân Sơn, gần tỉnh lỵ Phú Yên xưa nên có nhiều làng nghề phát triển, nhưng nổi tiếng nhất là gốm Quảng Đức và lụa, lãnh Ngân Sơn.

Trong làng Quảng Đức bây giờ vẫn còn ngôi miếu thờ có đắp nổi 4 chữ Hán “Quang Điếm, Lưu, Phước”, tưởng niệm tiền nhân có công lao lập làng, hình thành nên nghề làm gốm với hai câu đối: Đức thừa tiên tổ thiên niên vĩnh; Phước ấm nhi tồn bách thế vinh.

Các nhà nghiên cứu, sưu tập chiêm ngưỡng hiện vật gốm cổ Quảng Đức

Cũng từ Quảng Đức theo sông Cái về thượng nguồn sẽ đi vào vùng đất rộng lớn phía Tây Phú Yên, vùng Tây Sơn thượng đạo và một số tỉnh Tây Nguyên. Sự thuận lợi về giao thông đường bộ, đường thủy góp phần đưa sản phẩm gốm Quảng Đức đến nhiều vùng miền khác nhau để tiêu thụ, đồng thời cũng là nhân tố thúc đẩy nghề làm gốm ở Quảng Đức xưa có điều kiện phát triển rực rỡ một thời.

Tháng 1 và tháng 3 năm 2003, các nhà nghiên cứu, sưu tầm cổ vật Trần Đình Sơn, Nguyễn Đình Chúc, Trần Thanh Hưng thực hiện hai chuyến điền dã về làng gốm Quảng Đức để chuẩn bị tư liệu cho đề tài nghiên cứu về làng nghề và Phật giáo ở Phú Yên. Dịp này các nhà nghiên cứu gặp gỡ 2 nghệ nhân cuối cùng biết về gốm cổ Quảng Đức là cụ Nguyễn Dần và cụ Nguyễn Thịnh.

Theo các cụ thì làng gốm Quảng Đức có lịch sử trên 300 năm hình thành và phát triển, khoảng cuối thế kỷ XVI đầu thế kỷ XVII. Khai sinh ra dòng gốm này chính là dòng họ Nguyễn ở Bình Định mang nghề vào Phú Yên lập nghiệp.

Theo cụ Nguyễn Thịnh, gốm Quảng Đức được làm bằng đất sét ở An Định, sử dụng sò huyết đầm Ô Loan trong quá trình nung như một “phụ gia”, đốt chủ yếu bằng củi mằng lăng trong vùng và chở từ Kỳ Lộ thuộc huyện Đồng Xuân xuống bằng đường sông Cái. Gốm Quảng Đức là sự kết hợp của đất và lửa nhưng được làm bằng những nguyên liệu và kỹ thuật nung độc đáo hiếm thấy của di sản văn hóa tiêu biểu trên vùng đất Phú Yên.

Các nhà nghiên cứu, sưu tập chiêm ngưỡng hiện vật gốm cổ Quảng Đức

Các nghệ nhân làm gốm cổ Quảng Đức cho biết, củi nung gốm được mua ở Xuân Quang, Xuân Phước huyện miền núi Đồng Xuân, tỉnh Phú Yên, chuyển về bằng cách làm bè cho xuôi dòng sông Cái. Quanh núi A Mang ven làng gốm cổ Quảng Đức xưa có khá nhiều củi mằng lăng, nhà thờ mang tên Mằng Lăng cách không xa làng gốm cổ Quảng Đức cũng đặt tên theo đặc trưng cây cối của vùng này. Gốm cổ Quảng Đức đã và đang khẳng định giá trị của nó như một thương hiệu của vùng đất Phú Yên xưa trên con đường giao thương với các nước trong khu vực.

Bảo tồn di sản văn hóa gắn với du lịch

Gốm Quảng Đức là một trong những di sản văn hóa tiêu biểu, có tuổi gốm trên 300 năm so với quá trình hình thành, phát triển vùng đất Phú Yên hơn 400 năm. Hiện nay, những nghệ nhân cuối cùng biết về kỹ thuật chế tác gốm cổ Quảng Đức không còn nữa, làng gốm Quảng Đức bên dòng sông Ngân Sơn, huyện Tuy An cũng chỉ còn vài gia đình làm nghề với nguyên liệu, kỹ thuật chế tác hiện đại, nhưng khâu tiêu thụ rất khó khăn nên nhiều gia đình tiếp tục bỏ nghề.

Phòng trưng bày gốm cổ Quảng Đức tại số 6 đường An Dương Vương, phường 9, thành phố Tuy Hòa.

Phú Yên là một trong những tỉnh ở khu vực miền Trung - Tây Nguyên sớm thành lập CLB UNESCO Nghiên cứu - Bảo tồn cổ vật, trực thuộc Hiệp hội UNESCO Việt Nam. Phòng trưng bày gốm cổ Quảng Đức tại số 6 đường An Dương Vương, phường 9, thành phố Tuy Hòa là kết quả của cuộc hội ngộ giữa những người đam mê di sản văn hóa Phú Yên. Nơi đây, hơn 200 hiện vật gốm Quảng Đức (tráng men và gốm đất nung) gồm các kiểu chóe lớn nhỏ, vò, hũ, bình vôi, nậm rượu, thống, chác, chậu hoa, khuôn in được trưng bày trong không gian trang nhã. Bên cạnh đó là một số hiện vật thuộc văn hóa Chăm Pa, gốm Việt, một số hiện vật độc bản có giá trị lịch sử rất đặc biệt, liên quan đến vùng đất và con người Phú Yên.

Nhà nghiên cứu cổ vật Trần Thanh Hưng - Chủ nhiệm CLB UNESCO Nghiên cứu - Bảo tồn cổ vật Phú Yên chia sẻ: Gốm Quảng Đức có sự tiếp nối dòng gốm Gò Sành (Bình Định) nổi tiếng dưới vương triều Vijaya Champa, vùng đất Bình Định ngày nay. Bảo tồn theo cách xây dựng Quảng Ðức thành một địa chỉ du lịch, nằm trong quần thể du lịch của địa phương gồm những di tích và thắng cảnh được xếp hạng quốc gia rất gần nhau như: Thành cổ An Thổ (nơi sinh đồng chí Tổng Bí thư Trần Phú), đầm Ô Loan, Gành Ðá Dĩa, chùa Ðá Trắng, mộ và đền thờ chí sĩ Lê Thành Phương, địa đạo Gò Thì Thùng.

Hơn 200 hiện vật gốm cổ Quảng Đức được trưng bày tại Phòng trưng bày gốm cổ Quảng Đức

Ông Trần Thanh Hưng cho biết: Du khách đến làng gốm cổ Quảng Đức, các nghệ nhân ngày nay vẫn có thể sản xuất một số mặt hàng lưu niệm để phục vụ cho hoạt động du lịch, tăng thêm thu nhập cho người dân làng nghề. Nghề cũ đã lụi tàn, nhưng hào quang dĩ vãng thì vĩnh viễn không phai nhạt. Đúng như ý

nghĩa của câu đối cổ “Phúc ấm của hậu thế được bồi đắp bởi đức sáng tổ tiên” đã tạo nên một dòng gốm độc đáo, xứng đáng là “báu vật” của miền đất Phú Yên. Chúng tôi mong muốn một ngày nào đó gốm cổ Quảng Đức sẽ được

nghiên cứu một cách đầy đủ hơn, góp phần vào công tác bảo tồn vốn văn hóa trên vùng đất Phú Yên hơn 400 năm hình thành và phát triển.