TÔN VINH NGHỆ NHÂN – NHU CẦU TỰ THÂN CỦA LÀNG NGHỀ

Theo UNESCO, nghệ nhân được tặng danh hiệu” báu vật nhân văn sống” vì họ là “những người có kiến thức và kỹ thuật ở cấp độ rất cao cần thiết cho việc biểu diễn hay sáng tạo các yếu tố của di sản văn hóa phi vật thể mà các quốc gia thành viên đã lựa chọn như một bằng chứng cho truyền thống văn hóa sống của mình và cho tinh thần sáng tạo của các nhóm, các cộng đồng và các cá nhân hiện diện trên đất nước mình”. Họ xứng đáng được xã hội quan tâm và tôn vinh, vì họ đã trở thành những người dẫn đầu trong lưu giữ và truyền dạy cho thế hệ sau các giá trị văn hóa mà cộng đồng đúc kết trở thành di sản của dân tộc.

Từ thực tiễn, có thể nêu lên một số yêu cầu, cũng có thể coi là quan điểm chủ yếu trong việc tôn vinh nghệ nhân làng nghề như sau.

Một là, tôn vinh nghệ nhân gắn với sự bảo tồn và phát huy văn hóa làng nghề, vì nghệ nhân mang trong trái tim, khối óc của họ những giá trị tinh hoa văn hóa làng nghề; Họ vừa bảo tồn những giá trị thủ công truyền thống, vừa sáng tạo nên những sản phẩm thủ công mới có giá trị mỹ thuật và lỹ thuật cao đáp ứng nhu cầu tiêu dùng, hưởng thụ của xã hội trong thời đại mới, đồng thời góp với thế giới thời hội nhập. Nghệ nhân chính là “nhân vật trung gian” giữa di sản với hiện đại, nếu không có họ, di sản sẽ không được tiếp nối, sẽ bị đứt quãng và nếu không có họ, di sản cũng sẽ không được phát huy, sáng tạo trên một tầm cao mới. Vì vậy, tôn vinh nghệ nhân cũng có nghĩa là bảo tồn và phát huy văn hóa làng nghề - lẽ sống, hồn cốt của làng nghề; Việc tôn vinh nghệ nhân phải là trách nhiệm trước hết của các làng nghề, nhất là làng nghề truyền thống.

Ông Vũ Quốc Tuấn

Hai là, tôn vinh nghệ nhân thực chất là việc tri ân những người đã làm vẻ vang làng nghề, góp phần phát huy giá trị văn hóa dân tộc, không phải là việc “xin – cho”. Đó phải là những hoạt động thiết thực chăm sóc nghệ nhân cả về tinh thần và vật chất, bảo đảm những nhu cầu, điều kiện tạo môi trường thuận lợi để nghệ nhân tự do phát huy mọi tài năng, sáng tạo nên những sản phẩm mới, đồng thời truyền nghề cho lớp trẻ, bảo vệ và phát huy truyền thống làng nghề. Họ cần được cập nhật những kiến thức mới liên quan đến nghề của họ. Họ cũng cần được chăm sóc khi đau, ốm, bệnh tật, kể cả tu sửa nhà cửa; Những việc này phải được coi là trách nhiệm, cần tiến hành thật chu đáo, không phải là hoạt động từ thiện, ban ơn cho nghệ nhân.

Ba là, việc phong tặng các danh hiệu “Nghệ nhân nhân dân”, “Nghệ nhân ứu tú” nghề thủ công phải do cộng đồng những người cùng nghề, am hiểu nghề bình chọn, có thể qua các hội nghề nghiệp, những người sâu sát nhất với quá trình hành nghề của nghệ nhân. Không nên tổ chức bình chọn, công nhận các danh hiệu qua các cấp hành chính nhà nước, bởi những quan chức không am hiểu sâu sắc tinh hoa và giá trị nghề, dễ rơi vào cảm tính, nhận xét qua hình thức, “xin – cho” hoặc tình cảm địa phương, phe nhóm. Thủ tục đăng ký, cung cấp tư liệu, giấy tờ để xem xét, bình chọn cũng cần tinh giản, dễ thực hiện.

Bốn là, những hình thức tôn vinh cần phong phú, đa dạng tùy theo điều kiện của từng tổ chức, nhưng phải thiết thực, không chỉ dừng lại ở những hoạt động hình thức. Những cuộc tế lễ, rước sách long trọng đình đám, những cuộc họp hành có nhiều quan chức để biểu dương, tôn vinh nghệ nhân,… là cần thiết, nhưng không nên chỉ dừng lại ở bề ngoài rầm rộ, “loa, đèn, kèn, trống” hoành tráng mà thiếu chiều sâu, không làm nổi bật những đóng góp của nghệ nhân trong giá trị văn hóa của làng nghề. Cũng cần phê phán và ngăn chặn những cuộc “tôn vinh”, “vinh danh” nghệ nhân mà mục đích chủ yếu là kiếm tiền, “thương mại hóa” việc tôn vinh nghệ nhân, làm mất đi ý nghĩa cao đẹp của hoạt động này.

Nghệ nhân Đỗ Cường chạm khắc gỗ mỹ nghệ - Làng nghề chạm khắc gỗ cổ truyền THIẾT ÚNG

NHÂN RỘNG HÌNH THỨC TÔN VINH HIỆU QUẢ

Trong thực tế, nhiều năm qua, Hiệp hội Làng nghề Việt Nam, các hội nghề nghiệp, các cấp chính quyền cũng như trong làng nghề đã có những hoạt động tôn vinh nghệ nhân thủ công mỹ nghệ có tác dụng, được cộng đồng hưởng ứng. Hình thức, biện pháp thực hiện khá phong phú, đa dạng. Xin nêu tóm tắt một số hình thức chủ yếu như sau.

Một là, tiếp tục bồi dưỡng, nâng cao trình độ của nghệ nhân. Trong làng nghề hiện nay, đang có lớp nghệ nhân lớn tuổi thường được lớp trước truyền nghề qua “cầm tay, chỉ việc”, từ thực tế mà trưởng thành. Lớp nghệ nhân này rất đáng quý, vì họ đã tiếp nối truyền thống, gìn giữ, bảo tồn và phát huy những giá trị cao đẹp của văn hóa làng nghề cho đến ngày nay. Vốn quý của lớp nghệ nhân này chính là trí tuệ sáng tạo trong tư duy và bàn tay tài hoa của họ. Trước những yêu cầu mới của thị trường, lớp nghệ nhân lớn tuổi này cần được cập nhật những kiến thức mới nhất trong các lĩnh vực liên quan, như mỹ thuật công nghiệp, ứng dụng công nghệ 4.0 trong sản xuất kinh doanh, v.v... Lớp nghệ nhân trẻ tuổi hơn, dù đã được học tập bài bản qua các trường lớp, vẫn cần tiếp tục cập nhật các kiến thức mới ấy.

Hai là, tạo môi trường thuận lợi cho nghệ nhân tiếp tục phát huy tài năng sáng tạo, đem lại nhiều sản phẩm đáp ứng yêu cầu của thị trường, làm rạng danh tinh hoa văn hóa làng nghề, đồng thời đem lại thu nhập tương xứng cho nghệ nhân. Thực tế đã cho thấy bản chất của nghề thủ công là sáng tạo và sáng tạo là không có giới hạn, do đó, tài năng sáng tạo của nghệ nhân cũng là vô tận, không giới hạn. Có nhiều biện pháp có thể áp dụng, đó là: (i) Giúp nghệ nhân tiếp cận những yêu cầu mới của thị trường, qua tiếp xúc với khách tham quan, du lịch, qua thăm dò dư luận; (ii) Giúp nghệ nhân một số vốn cần thiết để mua sắm công cụ, nguyên vật liệu: (iii) Giúp nghệ nhân mở các cuộc triển lãm, trưng bày và bán sản phẩm (nhưng giá cả cần theo thị trường, tránh lợi dụng “mua rẻ, bán đắt”, lừa dối nghệ nhân),…Theo thông tin trên Báo Kinh tế đô thị ngày 12/5/2021, Hà Nội đang xây dựng kế hoạch phát triển Trung tâm Bảo tồn nghề gốm tại xã Bát Tràng, tiến tới xây dựng thành Trung tâm Bảo tồn, phát triển sản phẩm gốm quốc gia. Có thể coi đây là một bước tiến mới trong tôn vinh nghề và nghệ nhân thủ công nước ta; (iv) Viết bài về nghệ nhân trên các phương tiện thông tin đại chúng, nêu lên tâm huyết của nghệ nhân và tài năng sáng tạo của họ (nên có những bài có tính văn học, không nên như những “báo cáo thành tích thi đua” khô cứng), hoặc tô vẽ, đề cao không đúng thực chất.

NGĂN CHẶN MUA – BÁN DANH HIỆU

Trong thực tế, khi nghệ nhân đã được coi là “báu vật”, được xã hội quý trọng, nhiều tổ chức xã hội, cơ quan Nhà nước đứng ra tiến hành các hoạt động vinh danh, khen thưởng. Đó là những hoạt động rất đáng hoan nghênh. Tuy nhiên, sẽ là thiếu sót nếu bài này không đề cập những tiêu cực trong một số hoạt động tôn vinh nghệ nhân thời gian qua mà thực chất là “thương mại hóa”, “mua – bán” danh hiệu, chạy theo đồng tiền mà bán rẻ danh dự của đơn vị tổ chức, hạ thấp danh hiệu nghệ nhân. Những tiêu cực này tuy là rất ít, nhưng vẫn cần nêu lên để cùng đề cao cảnh giác, không để “vàng, thau lẫn lộn” ảnh hưởng xấu đến những hoạt động tôn vinh nghiêm túc, đúng thực chất.

Những tiêu cực xung quanh hoạt động này diễn ra khá đa dạng, tinh vi, khó kể hết. Dưới đây, xin nêu một trường hợp điển hình mà báo chí đã nói đến nhiều, coi đây là một vụ có tính chất lừa đảo, để cùng suy ngẫm. Tóm tắt như sau, dựa theo Báo Tuổi trẻ, ngày 27/11/2015.

Đó là Chương trình “Vinh danh nghệ nhân văn hóa dân gian”, tôn vinh “Cá nhân, tổ chức, doanh nhân, doanh nghiệp cống hiến vì sự nghiệp bảo tồn và phát huy văn hóa dân tộc” dự kiến tổ chức ngày 29/11/2015 mà theo tài liệu giới thiệu là do ba đơn vị tổ chức: Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch (VH – TT & DL). Trung tâm Bảo tồn di sản văn hóa tôn giáo (Hội Di sản văn hóa VN) và Trung tâm Nghiên cứu bảo tồn và phát huy văn hóa dân tộc VN. Chương trình này gửi thông báo đến các nghệ nhân dân, doanh nghiệp nói rõ mục đích là nhằm tôn vinh những cá nhân, tập thể có đóng góp lớn lao trong bảo tồn và phát huy những giá trị văn hóa tốt đẹp của dân tộc và sẽ tặng bằng khen cho các cá nhân và tập thể nêu trên. Nhưng đến khi chương trình bị hoãn, những người tham gia vẫn không hay biết và nhiều đơn vị đã lên tiếng phủ nhận sự tham gia của mình vào chương trình.

Đáng chú ý là để tăng sức hấp dẫn mời gọi các nghệ nhân, tổ chức tham gia chương trình, đơn vị tổ chức đã đưa ra nhiều quyền lợi của người tham gia như: Bằng chứng nhận “Nghệ nhân văn hóa dân gian”, và bằng chứng nhận “Cá nhân, tổ chức, doanh nghiệp, doanh nhân tiêu biểu cống hiến vì sự nghiệp bảo tồn và phát huy văn hóa dân tộc”và đặc biệt là được vào báo cáo thành tích với lãnh đạo Đảng, Nhà nước trong Phủ Chủ tịch. Trong tờ đăng ký tham dự chương trình, Ban Tổ chức đã đưa ra nhiều mức “tài trợ” của các cá nhân, tổ chức khi tham gia chương trình: Mỗi nghệ nhân sẽ đóng tiền “tài trợ, hỗ trợ truyền thông” tối thiểu 30 triệu đồng. Ngoài ra, còn có mức tài trợ theo yêu cầu với các mức khác nhau như 1 tỉ đồng, 500 triệu đồng, 300 triệu đồng, 100 triệu đồng.

Chương trình có văn bản của Trung tâm Nghiên cứu bảo tồn và phát huy văn hóa dân tộc VN do giám đốc Trung tâm ký ngày 1/7/2015 gửi các cá nhân, tổ chức, doanh nhân, doanh nghiệp mời gọi tham gia chương trình. Chương trình cũng có thư chào mừng của ông Vương Duy Biên, Thứ trưởng Bộ VH-TT&DL với nội dung: chào mừng, đánh giá cao và ủng hộ Chương trình.

Thế nhưng, trước phản ứng của công luận, Thanh tra Bộ VH-TT&DL đã ban hành Công văn ngày 26/11/2015 trong đó khẳng định: “Việc vinh danh và cấp bằng chứng nhận “Nghệ nhân văn hóa dân gian” của các đơn vị trên là không đúng thẩm quyền. Bộ VH-TT&DL chưa có văn bản nào chỉ đạo các cục, vụ, viện chuyên môn để phối hợp tổ chức chương trình vinh danh nêu trên. Việc đưa tên Bộ VH-TT&DL vào bằng chứng nhận “Nghệ nhân văn hóa dân gian” là để đánh lừa các tổ chức, cá nhân tham gia sự kiện này…”. Vì vậy, Thanh tra Bộ VH-TT&DL đề nghị Bộ trưởng Bộ VH-TT&DL có văn bản yêu cầu đơn vị tổ chức dừng việc thực hiện Chương trình này. Cuối cùng, các tổ chức có tên trong Chương trình cũng đã lên tiếng phủ nhận việc tham gia, riêng ông Đỗ Văn Trụ, Phó Chủ tịch Hội Di sản văn hóa VN, khẳng định rằng “Chương trình đó đã mạo danh một trung tâm của Hội Di sản văn hóa VN”. Ngày 29/11/2015, Chương trình đã được dừng lại.

Vấn đề tôn vinh nghệ nhân còn nhiều luận bàn. Qua bài viết này, hy vọng rằng những tiêu cực sẽ được ngăn chặn kịp thời, công việc tôn vinh nghệ nhân được tiếp tục triển khai nghiêm túc, thực chất, hiệu quả, đáp ứng đúng yêu cầu tôn vinh và phát huy nghệ nhân với đầy đủ trách nhiệm của đơn vị tổ chức.

CGCC Vũ Quốc Tuấn
Chủ tịch Hội đồng Tư vấn – Hiệp hội Làng nghề Việt Nam