I. Đặt vấn đề

Du lịch là hoạt động nổi trội, ngày càng phát triển của con người trong xã hội hiện đại với rất nhiều hình thức và loại hình du lịch khác nhau. Trong các loại hình du lịch đã và đang phát triển ở Việt Nam, loại hình Du lịch làng nghề truyền thống là một trong những loại hình du lịch hấp dẫn của Du lịch văn hóa ở Việt Nam. Khi nói tới Du lịch là phải nói tới đối tượng trung tâm là du khách; nói tới du khách là phải nói tới các nhu cầu của họ. Với sự thay đổi và phát triển nhanh chóng của đời sống xã hội cũng như hoạt động du lịch trong xã hội hiện đại, nhu cầu của các du khách ngày càng phát triển. Trong bất cứ một chương trình du lịch nào, nhu cầu mua sắm hàng hóa là một trong những nhu cầu không thể thiếu của một số du khách. Không chỉ với các chương trình Du lịch mua sắm riêng biệt (shoping tour) mà hầu như với bất cứ một chương trình du lịch nào, du khách cũng có nhu cầu mua sắm ở các mức độ khác nhau.

Với một quốc gia đang phát triển như Việt Nam; bên cạnh việc mua sắm các hàng hóa, đồ dùng phục vụ sinh hoạt cá nhân, gia đình chưa nhiều lắm do chúng ta chưa thực sự có một ngành công nghiệp mạnh. Du khách quốc tế đến Việt Nam nếu có mua sắm thì ngoài các sản vật của các địa phương để thưởng ngoạn trong cuộc sống thường nhật thì du khách chủ yếu mua đồ thủ công mỹ nghệ truyền thống của người Việt. Đó là những sản phẩm mỹ nghệ chứa đựng chiều sâu văn hóa dân tộc và tinh hoa bàn tay, khối óc của những nghệ nhân làng nghề truyền thống. Chúng trở thành những “hàng hóa lưu niệm”, “quà tặng du lịch”. Hàng hóa lưu niệm chính là một loại hàng hóa văn hóa, là một dạng sản phẩm du lịch đặc trưng của một điểm đến, một địa phương, khu vực và cao hơn là hình ảnh của quốc gia, dân tộc; mang bản sắc thương hiệu quốc gia.

Ngày 30/10/2019, Hà Nội chính thức trở thành thành viên của Mạng lưới các thành phố sáng tạo của UNESCO, đánh dấu một bước tiến quan trọng trong hành trình phát triển bền vững của Thủ đô ngàn năm văn hiến. Việc gia nhập mạng lưới các thành phố sáng tạo của UNESCO không chỉ giúp Hà Nội quảng bá văn hóa và sáng tạo nghệ thuật, mà còn thúc đẩy các ngành công nghiệp sáng tạo trong đó có Công nghiệp văn hóa, từ đó tạo ra cơ hội hợp tác quốc tế và nâng cao vị thế của thành phố trên bản đồ văn hóa thế giới. Hà Nội, thủ đô ngàn năm văn hiến, thành phố sáng tạo cũng là trung tâm du lịch lớn của đất nước. Hàng năm có rất nhiều du khách trong nước và quốc tế đến du lịch Hà Nội. Hà Nội trở thành nơi hội tụ và lan tỏa, trung chuyển các dòng du khách tới các địa danh du lịch khác của đất nước Trong hoạt động du lịch, việc tiêu dùng các đồ thủ công mỹ nghệ (TCMN) qua con lịch là một hướng đi đặc biệt quan trọng của thủ đô. Việc mua sắm hàng hóa nhiều hay ít của du khách sẽ không chỉ quyết định doanh thu của toàn ngành du lịch mà còn tác động đến sự phát triển của kinh tế các địa phương và đất nước. Hoạt động mua sắm của du khách tại các không gian du lịch chính là hình thức “xuất khẩu (On-site export) các sản phẩm hàng hóa, kích thích yếu tố cung trong hoạt động du lịch. Với mỗi một du khách, khi đến một địa danh du lịch, học tập sẽ có nhu cầu và tham gia rất nhiều các hoạt động khác nhau. Trong các hoạt động đó, mua sắm hàng hóa là một hoạt động không thể thiếu.

II. Thủ công mỹ nghệ Hà Nội: sức hấp dẫn của Du lịch văn hóa - Du lịch di sản thủ đô

Hiện nay, theo thống kê của Cục Du lịch Quốc gia Việt Nam, cơ cấu chi tiêu của khách du lịch ở Việt Nam đang có sự mất cân đối cơ bản. Khi đến Việt Nam du lịch, du khách quốc tế chủ yếu chi tiêu cho lưu trú, vận chuyển còn chỉ cho mua sắm tiêu dùng ít. Điều đó cho thấy sức sản xuất của nền kinh tế hàng hóa của Việt Nam chưa cao, chưa phong phú, đa dạng về mẫu mã, công năng, giá cả...

Theo các số liệu thống kê năm 2024 cho biết: Tổng số khách du lịch quốc tế năm 2024 đến Việt Nam là 17,6 triệu lượt khách. Chi tiêu trung bình 1 khách quốc tế: 673 USD/1người. Trong khi đó, tỷ lệ chi cho mua sắm của du khách chiếm: 15,5% tổng chi tiêu. Như vậy, theo tính toán: Tổng chi tiêu của khách quốc tế là 11.844.800.000 USD. Chi tiêu cho mua sắm (15,5%) là 1.836.944.000 USD. Điều đó cho thấy khách quốc tế đã chi khoảng 1,84 tỷ USD cho mua sắm tại Việt Nam trong năm 2024.

Hà Nội là trung tâm văn hóa lớn của cả nước, nơi hội tụ và bảo tồn nhiều nghề thủ công mỹ nghệ truyền thống, gắn với các làng nghề nổi tiếng. Theo thống kê, Hà Nội hiện có khoảng 1.350 làng nghề truyền thống đa dạng và phong phú về ngành nghề. Dưới đây là những nghề thủ công mỹ nghệ tiêu biểu của Hà Nội, phân theo nhóm vật liệu và đặc điểm:

1. Nhóm nghề gốm sứ: Gốm Bát Tràng (Gia Lâm cũ): nổi tiếng cả nước và quốc tế với gốm gia dụng, gốm mỹ thuật, gốm tâm linh. Gốm sứ Giang Cao, Kim Lan cũng có rất nhiều sản phẩm độc đáo.

2. Nhóm nghề dệt - thêu - may: Dệt lụa Vạn Phúc (Hà Đông cũ): sản xuất lụa tơ tằm nổi tiếng với kỹ thuật canh khung, lối hoa văn cổ điển. Thêu Quất Động (Thường Tín cũ): nổi tiếng với tranh thêu tay, thêu áo lễ, trang phục cung đình. May áo dài Trạch Xá (Ứng Hòa cũ): chuyên may trang phục truyền thống. Nghề đan hàng tre, đó là Tự Khoát (xã Ngũ Hiệp, Thanh Trì cũ), nghề dệt đũi Phùng Xá (Mỹ Đức cũ) ...

3. Nhóm nghề mây tre, song, giang: Đan mây tre Phú Vinh (Chương Mỹ cũ) vốn rất nổi tiếng về các sản phẩm thủ công cao cấp (lọ hoa, đèn, bàn ghế, trang...). Mây tre đan Ninh Sở (Thường Tín cũ); Làng nón Chuông (Thanh Oai cũ)...

4. Nhóm nghề mộc, khảm - chạm - sơn mài, sơn thếp: Khảm trai Chuyên Mỹ (Phú Xuyên cũ): nghệ thuật rất tinh xảo, mang phong cách cung đình. Sơn mài Hạ Thái (Thường Tín cũ): sản phẩm đồ thờ, tranh sơn mài xuất khẩu. Làng mộc Sơn Đồng (Hoài Đức cũ) với việc sản xuất các tượng tròn, đồ thờ tinh xảo. Làng nghề dát vàng Kiêu Kỵ (Gia Lâm cũ); Chạm bạc Định Công (Hoàng Mai cũ): truyền thống từ thời Lý – sản xuất đồ trang sức, đồ thờ. Chạm khắc gỗ Nhị Khê (Thường Tín cũ), La Xuyên (Ứng Hòa cũ); điêu khắc gỗ ở Dư Dụ, xã Thanh Thủy (Thanh Oai cũ) ...

5. Nhóm nghề da, giấy, sừng, đá: Nghề làm giấy dó - tranh dân gian Đông Hồ (Yên Thái xưa thuộc quận Tây Hồ cũ). Làng nghề làm lược sừng Thụy Ứng (Thường Tín cũ).

6. Nhóm nghề chế tác kim loại: Đúc đồng khắc dấu Ngũ Xã (Ba Đình cũ): nổi tiếng với đỉnh đồng, chuông chùa, tượng Phật. Rèn Đa Sỹ (Hà Đông cũ): sản xuất dao, kéo truyền thống chất lượng cao. Làng nghề chế tác kim hoàn Định Công (Hoàng Mai cũ). Thợ kim hoàn Định Công xưa nổi tiếng với câu ca: “Làng anh đất thợ kim hoàn! Để anh đánh nhẫn cho nàng đeo tay” (Ca dao).

7. Nhóm nghề làm đồ chơi truyền thống: Làm đèn ông sao, mặt nạ giấy bồi đầu lân... ở phố Hàng Mã. Làm tò he Xuân La, Phượng Dực (huyện Phú Xuyên cũ): Sản phẩm đồ chơi dân gian nổi tiếng.

Với du khách quốc tế, họ đến du lịch Việt Nam có nhiều mục đích, trong đó mục đích tìm hiểu, thẩm nhận và trải nghiệm các giá trị của bản sắc văn hóa Việt Nam là đặc biệt quan trọng; trong đó ngành thủ công mỹ nghệ có sức hút rất lớn khách du lịch. Nếu xây dựng các sản phẩm du lịch từ thủ công mỹ nghệ Hà Nội, nên tập trung vào khai thác các nghề sau (vì vừa có giá trị nghệ thuật - lịch sử - lại gắn với làng nghề còn sống, phát triển): Gốm Bát Tràng Lụa Vạn Phúc - Khảm Chuyên Mỹ - Thêu Quất Động - Sơn mài Hạ Thái - Rèn Đa Sỹ - Mây tre Phú Vinh - Tò he Xuân La - mộc Sơn Đồng, v.v...

III. Phát huy tiềm năng, thế mạnh của thủ công mỹ nghệ Hà Nội qua con đường du lịch

Hà Nội vừa là một thủ đô của các ngành nghề thủ công mỹ nghệ đặc sắc, vừa là trung tâm du lịch lớn của đất nước. Để phát huy tiềm năng, thế mạnh các ngành thủ công mỹ nghệ trong phát triển du lịch Hà Nội, cần triển khai đồng bộ các giải pháp trên cả 3 cấp độ: “chính sách - sản phẩm - thị trường”, cụ thể là việc triển khai các công việc chính yếu sau đây:

1. Hoàn thiện chính sách và cơ chế hỗ trợ phát triển: Lồng ghép các ngành nghề thủ công mỹ nghệ (TCMN) vào chiến lược phát triển du lịch Thủ đô, đặc biệt trong quy hoạch điểm đến văn hóa, làng nghề. Có cơ chế ưu đãi thuế, đất đai, tín dụng cho các nghệ nhân, doanh nghiệp TCMN làm dịch vụ du lịch. Công nhận và bảo vệ quyền sở hữu trí tuệ cho sản phẩm TCMN gắn với làng nghề truyền thống.

2. Phát triển sản phẩm gắn kết giữa TCMN và du lịch: Biến sản phẩm TCMN thành hàng hóa du lịch có giá trị thẩm mỹ cao, dễ vận chuyển, gắn với các câu chuyện văn hóa đặc trưng Hà Nội. Phối hợp với các doanh nghiệp du lịch lữ hành xây dựng tour tham quan - trải nghiệm - mua sắm tại các làng nghề TCMN. Tổ chức không gian trình diễn, giao lưu tương tác với nghệ nhân ngay tại điểm đến du lịch (showroom, workshop). Hiện nay, Sở Công Thương Thành phố Hà Nội đã và đang triển khai ở các xã/phường những trung tâm thiết kế sáng tạo, tư vấn, thiết mẫu mã, sản phẩm cho các làng nghề truyền thống phục vụ phát triển du lịch. Đây là việc làm rất cần thiết, rất đúng, hay, kịp thời thúc đẩy du lịch làng nghề ở các địa phương phát triển.

3. Nâng cao chất lượng nguồn nhân lực: Tổ chức đào tạo kép - nghệ nhân được bồi dưỡng kỹ năng giao tiếp, hướng dẫn thuyết minh du lịch được học về giá trị văn hóa của TCMN thông qua việc “Giải mã văn hóa - Giải ảo hiện thực” các sản phẩm thủ công mỹ nghệ truyền thống. Tăng sức hấp dẫn các sản phẩm văn hóa - sản phẩm du lịch. Khuyến khích thế hệ trẻ kế thừa tinh hoa làng nghề, kết hợp sáng tạo thiết kế đổi mới sáng tạo mẫu mã sản phẩm phù hợp thị hiếu du khách.

4. Đẩy mạnh truyền thông và quảng bá: Xây dựng thương hiệu “Hà Nội - Thủ đô làng nghề”, “Hà Nội - nơi hội tụ tinh hoa văn hiến Việt Nam” ... trong các chiến dịch xúc tiến du lịch trong nước và quốc tế. Ứng dụng công nghệ số: giới thiệu sản phẩm làng nghề qua nền tảng số, thực tế ảo (VR), video 360 độ. Tổ chức các lễ hội TCMN gắn với du lịch, như: tổ chức các Festival Làng nghề Thủ đô, Tuần lễ lụa, Gốm sứ và Văn hóa ...; sắp đặt lại hoạt động một số phố nghề truyền thống.

5. Mở rộng thị trường tiêu thụ qua con đường du lịch: Liên kết giữa doanh nghiệp du lịch lữ hành - nghệ nhân - điểm trưng bày, giới thiệu sản phẩm, bán hàng để đưa sản phẩm TCMN vào hệ thống khách sạn, sân bay, trung tâm du lịch. Phát triển chuỗi cửa hàng lưu niệm chất lượng cao tại các điểm đến du lịch: khu phố cổ, Hồ Gươm, Văn Miếu, Hoàng thành Thăng Long...

6. Tôn vinh và bảo tồn giá trị truyền thống: Xây dựng hồ sơ Di sản phi vật thể cho các nghề thủ công tiêu biểu Hà Nội. Tổ chức vinh danh nghệ nhân du lịch nghệ nhân làng nghề trong sự nghiệp quảng bá văn hóa Thủ đô. Xây dựng “đại sứ văn hóa”, “đại sứ hình ảnh” của Du lịch Việt Nam, Du lịch Hà Nội trong Văn hóa Việt Nam từ thủ công mỹ nghệ:

Được xác định phát triển để trở thành ngành kinh tế mũi nhọn của đất nước, việc xây dựng hệ thống sản phẩm du lịch luôn nằm ở tâm điểm của hoạt động du lịch ở bất cứ đâu, trong bất cứ thời gian nào; đối với bất cứ tổ chức, doanh nghiệp nào. Việc xây dựng và phát triển các sản phẩm du lịch mới, làm mới những sản phẩm du lịch đã có đang ngày càng trở nên quan trọng, mang tính cấp thiết đối với các địa phương, điểm đến và các doanh nghiệp du lịch trong đó có Hà Nội. Có phát triển tốt các sản phẩm du lịch thì kinh tế du lịch mới phát triển và ngược lại.

Hàng hóa lưu niệm, vật phẩm lưu niệm, quà tặng du lịch đặc trưng chính là những “đại sứ văn hóa”, “đại sứ hình ảnh” của du lịch Việt Nam. Trong quá trình xây dựng thương hiệu quốc gia, thương hiệu địa phương, doanh nghiệp; bên cạnh việc xây dựng Logo thương hiệu, slogan hành động cho từng giai đoạn, tiến trình phát triển thì cần xúc tiến nghiên cứu, đầu tư xây dựng các sản phẩm thủ công mỹ nghệ lưu niệm đặc sắc, đặc trưng gắn với các điểm đến du lịch ở các địa phương, tạo ra được những sản phẩm văn hóa - du lịch đặc sắc, ấn tượng. Những vật phẩm thủ công mỹ nghệ lưu niệm này sẽ khai thác các tiềm năng - nguồn lực của địa phương; góp phần quảng bá văn hóa, tăng nguồn thu cho những cá nhân và tổ chức cung cấp dịch vụ; tạo công ăn việc làm cho cư dân bản địa, tăng nguồn thu cho ngân sách của các địa phương, tạo xuất khẩu tại chỗ.... Ví dụ, du khách đến nước Nga không thể không mua Búp bê Matryoska (tiếng Nga: Marpëuuka) hay Búp bê babushka (Búp bê lồng nhau, Búp bê làm tổ, Búp bê mẹ con...) là một loại búp bê đặc trưng của Nga. Với rất nhiều chất liệu, kích cỡ... loại vật phẩm văn hóa - lưu niệm này có thể đáp ứng với rất nhiều đối tượng du khách khác nhau khiến cho mỗi du khách đều có thể lựa chọn cho mình một món quà thích hợp mang đặc trưng văn hóa Nga khi đến du lịch ở xứ sở Bạch Dương.

Vậy nên, du lịch Việt Nam rất cần phải phát động nhiều cuộc thi xây dựng hình tượng Đại sứ hình ảnh cho mình. Hình tượng Chú Tễu đại diện cho người nông dân truyền thống Việt là một gợi ý cho “Đại sứ văn hóa”, “Đại sứ hình ảnh” của du lịch Việt Nam. Một vật phẩm văn hóa thật đặc sắc, đáp ứng các yêu cầu khác nhau để trở thành “vật phẩm văn hóa đặc trưng” cho văn hóa Việt Nam? Từ “vật phẩm văn hóa đặc trưng” sẽ trở thành “sản phẩm du lịch đặc hữu”, “đại sứ hình ảnh đặc biệt” của du lịch Việt Nam. Bên cạnh việc xây dựng “Đại sứ hình ảnh” của đất nước, với mỗi vùng miền cũng nên đầu tư nghiên cứu, xây dựng một vài “đặc sứ” - tiêu biểu cho văn hóa địa phương, vùng miền tạo cơ hội cho du khách có thể lựa chọn cho phù hợp với sở thích cũng như khả năng, nhu cầu khác nhau của họ.

Cần tổ chức thi mẫu linh vật biểu tượng cho văn hóa - lịch sử thủ đô; tập trung xây dựng những linh vật huyền thoại đặc trưng gắn với văn hóa - lịch sử đất và người Thăng Long - Hà Nội như hình tượng linh vật Rùa, Rồng thành những vật phẩm văn hóa thật đặc sắc, hấp dẫn. Phải biến thủ công mỹ nghệ Hà Nội từ “sản phẩm làng nghề” thành “sản phẩm du lịch đặc hữu” – một phần không thể thiếu trong quá trình trải nghiệm điểm đến Thủ đô. Sản phẩm du lịch sẽ góp phần quan trọng giúp đáp ứng các nhu cầu và mục đích hợp pháp của du khách trong quá trình du lịch. Không chỉ vậy, sản phẩm du lịch từ hàng thủ công mỹ nghệ truyền thống còn góp phần định hướng và tạo ra những nhu cầu mới cho du khách; góp phần “kích cầu” cho du lịch. Do vậy, sản phẩm du lịch nói chung sản phẩm thủ công mỹ nghệ nói riêng có ý nghĩa quyết định sự tồn tại và phát triển của kinh tế du lịch. Điều này có ý nghĩa đặc biệt quan trọng với Thủ đô Hà Nội ngàn năm văn hiến. kế, đặt hàng với các Viện nghiên cứu, các trường Đại học để hình thành ý tưởng Chính phủ, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch cần thiết phải thuê tư vấn thiết kế, đặt hàng với các viện nghiên cứu, các trường đại học để hình thành ý tưởng sáng tạo; thiết kế mẫu mã; giao cho các doanh nghiệp, một số làng nghề đủ năng lực để sản xuất rồi chuyển tới các điểm tham quan du lịch. Khắc phục tình trạng tự phát, tự cung tự cấp như hiện nay.

Thời gian trước đây, tại các điểm đến du lịch của chúng ta đang diễn ra hai hình thức chính: thứ nhất, nhập từ nước ngoài (chủ yếu là Trung Quốc) các hàng hóa mà không được kiểm soát, đánh giá chất lượng, hiệu quả; thứ hai, dùng các sản phẩm địa phương mang nặng tính chất tự cung tự cấp dẫn đến chất lượng, mẫu mã không đạt, không phù hợp với thị hiếu khách hàng. Du lịch là ngành kinh tế dịch vụ tổng hợp, đa dạng; có tác động, ảnh hưởng đến hầu hết các lĩnh vực của đời sống xã hội cũng như các lĩnh vực kinh tế khác của đất nước. Hàng hóa nói chung, hàng hóa văn hóa nói riêng có vị thế rất to lớn và cần thiết trong hoạt động du lịch; là một yếu tố cơ bản để tăng doanh thu của không chỉ riêng ngành du lịch. Do đó, cần phải tiến hành ngay các giải pháp đổi mới toàn diện ngành thủ công mỹ nghệ với những giải pháp cần thiết, phù hợp với Du lịch Hà Nội cũng như toàn ngành du lịch Việt Nam./.