Tranh gói và hình nổi Sa Đéc
1. Trong một chuyến đi rong Lục Tỉnh, tôi có cơ duyên gặp được một trong những môn sinh kỳ cựu của ông tổ tranh gói Trần Quang Huy là nghệ nhân Hồ Văn Tai, tại tư gia của ông ở ấp Tân Mỹ, xã Tân Phú Trung, huyện Châu Thành (Đồng Tháp). Theo nghệ nhân Hồ Văn Tai, ông Trần Quang Huy (tục gọi theo tên của tiệm làm tranh của ông là Thủy Tiên) vốn xuất thân từ gia đình chuyên vấn bông sáp (tức dùng sáp ong tạo nên cặp đèn có rồng phụng dùng trong lễ lạc và đám cưới, liễn chấn cho việc hiếu hỉ, làm đồ mã và bong xe hoa cho các cuộc lễ rước cộ hàng năm ở Sa Đéc… Từ việc cắt giấy làm liễn chấn, ông Huy sáng ý tạo nên cách đắp nổi, cắt dán rời từng mảng hình họa, hoa văn… và dần dần hoàn chỉnh thành kỹ thuật làm tranh gói.
Nghệ nhân Hồ Văn Tai, Sa Đéc (ảnh: Quốc Đỗ)
Tranh gói là loại tranh nổi, một dạng phù điêu thấp, ở đó các hình họa vẽ trên vải, lụa có độn bông gòn, gói kín lại để tạo thành hình nổi, rồi dán xuống tấm nền, khéo giấu mép vải. Thế nhân thời đó, có người cứ vào cách này gọi là tranh gói; lại có người căn cứ vào mặt tranh gọi là tranh nổi (tranh phong cảnh) hay hình nổi (nếu là tranh chân dung, tranh thần, phật…). Thời ấy, máy ảnh còn hiếm nên tranh gói, đặc biệt là hình nổi/tranh chân dung người quá vãng rất được ưa chuộng. Kế đó là các loại tranh thờ, bao gồm tranh Phật, Bồ Tát, tranh ông/bà độ mạng (Quan Thánh đế quân, Cửu Thiên Huyền Nữ, Chúa Tiên nương nương…). Loại tranh thứ ba là tranh khánh chúc (Phúc - Lộc - Thọ, Gia quan tấn tước, Mã đáo thành công…), tranh cảnh vật hoặc theo đề tài truyền thống (Sen - le, Loan - phụng hòa minh, Phú quý bạc đầu…) hoặc các điển tích có nội dung khuyến giáo rút từ truyện thơ Thoại Khanh - Châu Tuấn, Phạm Công - Cúc Hoa…
2. Ông Trần Quang Huy mở tiệm làm tranh gói, hiệu Thủy Tiên ở Sa Đéc vào khoảng năm 1948. Một trong những môn sanh đầu tiên của ông là ông Nguyễn Thành (sinh năm 1939). Sau một thời gian, ông Thành mở tiệm tranh gói riêng, lấy tên tiệm Nguyễn Thành. Năm 1960, ông Thành để lại cửa tiệm cho em ruột là ông Lê Văn Phải (còn gọi là Phú). Ông Thành và ông Huy lên Sài Gòn mở tiệm tranh gói Thủy Tiên ở đường Nguyễn Cư Trinh, sau dời qua đường Trần Quốc Toản (nay là đường Ba Tháng Hai), gần chùa Việt Nam quốc tự. Sản phẩm tranh gói/hình nổi từ đó trở thành nghệ phẩm thời danh với thị trường mở rộng khắp Nam Bộ. Tiệm Thủy Tiên cũng thu nạp nhiều môn sanh, đa phần là những thanh niên trốn lính, chuyên tâm kiếm sống bằng nghề. Sau này, họ trở về quê hành nghề. Nghề làm tranh gói nhờ đó mà lan tỏa đến các tỉnh miền Đông lẫn miền Tây Nam Bộ. Đến nay, từ sự truyền dạy của đội ngũ nghệ nhân này đã có được thế hệ nghệ nhân làm tranh gói thế hệ thứ ba.
Nghệ nhân Trần Quang Huy, hiệu Thủy Tiên (ảnh: Quốc Đỗ)
3. Nghệ nhân Hồ Văn Tai (sinh năm 1936) lúc còn đi học đã mê vẽ. Mỗi khi đi ngang qua tiệm Thủy Tiên đều nán lại để xem các nghệ nhân vẽ tranh và đến năm nọ, ông nài nỉ mẹ đến xin ông Trần Quang Huy học vẽ và dần dần đã vẽ thành thạo. Năm 1954, học tới lớp “tiếp liên”, do không lên Mỹ Tho xa xôi để học tiếp, ông Tai xin vào làm việc ở tiệm Thủy Tiên. Từ 1956-1960, ông theo ông Huy và ông Thành lên Sài Gòn hành nghề ở tiệm Thủy Tiên. Trong khoảng thời gian này, ông Tai vừa làm vừa theo học khóa hội họa ở trường Thế Hệ. Có được kiến thức cơ bản đó, năm 1961, ông Tai mở tiệm riêng, lấy tên là Trúc Lam ở đường Lý Thái Tổ, chuyên làm tranh nổi.
Chân dung tự họa của nghệ nhân Nguyễn Thành, TP.HCM
Danh mục tranh nổi của ông rất phong phú, bao gồm tranh chân dung, tranh thờ Phật giáo, tranh anh hùng lịch sử. Ông cũng làm các loại khánh chúc và tranh cảnh vật cặp đôi theo đề tài truyền thống và loại tranh sơn thủy/phong cảnh dựa theo ảnh chụp từ các báo chí thời bấy giờ. Loại tranh này có nhiều dụng công về kỹ thuật và có những sáng tạo mới đáng chú ý. Mặc dù, ông Tai có khuynh hướng tìm tòi cái mới, song lại bảo thủ “kỹ thuật truyền thống”: Ông dùng lụa tơ tằm làm vật liệu chính cho tranh, dùng màu pastel và muội đèn để vẽ và dùng hồ quấy bằng bột nếp pha bột gạo, phèn chua làm keo dán. Theo ông, với kỹ thuật này, bức tranh gói của ông có tuổi thọ được khoảng 60 năm.
Nghệ nhân Nguyễn Thành và Hồ Văn Tai là hai trường hợp tiêu biểu trong các môn sanh của ông Trần Quang Huy dành trọn đời cho nghệ thuật tranh gói, hình nổi đã tạo tác nên một lượng lớn tranh gói và làm nghệ phẩm này có được chỗ đứng trong công chúng. Tranh gói tự nó là nghệ phẩm có giá trị mỹ thuật độc đáo riêng, nên giờ vẫn còn được một số người đặt hàng. Chính vì vậy mà loại nghệ phẩm này còn tồn tại đến ngày nay. Có điều, giờ đây số lượng nghệ nhân làm tranh gói công kỹ, tạo hình tượng có thần, phối màu nền nã và đặc biệt chất lượng truyền thần của loại tranh chân dung càng ngày càng trở nên hiếm hoi.
Huỳnh Thanh Bình
Tin liên quan
Tin mới hơn
Về Trù Sơn, nghe chuyện làng nồi
11:14 | 14/10/2024 Làng nghề, nghệ nhân
Có 331 làng nghề, truyền thống được công nhận
11:13 | 14/10/2024 Làng nghề, nghệ nhân
Bắc Ninh: Làng nghề mộc Bình Cầu hồi sinh
11:13 | 14/10/2024 Làng nghề, nghệ nhân
Bát Tràng đưa thương hiệu gốm Việt ngày càng vươn xa
11:13 | 14/10/2024 Làng nghề, nghệ nhân
Hội chợ Làng nghề Việt Nam 2024: Hội tụ hàng nghìn sản phẩm đặc sắc
11:13 | 14/10/2024 Làng nghề, nghệ nhân
Đà Nẵng: Nghề làm bánh tráng Tuý Loan là di sản văn hoá phi vật thể quốc gia.
11:12 | 14/10/2024 Làng nghề, nghệ nhân
Tin khác
Luồng sinh khí mới cho các làng nghề ở Hải Dương
14:34 | 11/10/2024 Làng nghề, nghệ nhân
Khai mạc Hội chợ quốc tế Quà tặng hàng thủ công mỹ nghệ Hà Nội 2024
14:16 | 11/10/2024 Làng nghề, nghệ nhân
Lễ trao giải cuộc thi thiết kế mẫu sản phẩm thủ công mỹ nghệ năm 2024
14:12 | 11/10/2024 Làng nghề, nghệ nhân
Tháo gỡ khó khăn cho làng nghề
13:49 | 11/10/2024 Làng nghề, nghệ nhân
Hoạ sĩ trẻ đam mê nghệ thuật sơn mài truyền thống
13:48 | 11/10/2024 Làng nghề, nghệ nhân
Làng nghề truyền thống Minh Khai có nhiều sản phẩm OCOP
13:43 | 11/10/2024 Làng nghề, nghệ nhân
Đẩy mạnh hoạt động marketing để xuất khẩu sản phẩm thủ công mỹ nghệ làng nghề Việt Nam
11:07 | 10/10/2024 Làng nghề, nghệ nhân
Phú Yên: Đưa thổ cẩm Xí Thoại trở thành sản phẩm du lịch
10:01 | 09/10/2024 Văn hóa - Xã hội
Chi cục PTNT tỉnh Thái Nguyên tham dự Hội chợ Làng nghề Việt Nam 2024
14:14 | 07/10/2024 Làng nghề, nghệ nhân
Hưng Yên: Làng nghề cây cảnh ảnh hưởng nặng sau mưa lũ
09:17 | 07/10/2024 Làng nghề, nghệ nhân
Hồi sinh nghề gốm cổ tại buôn Dơng Bắk
09:16 | 07/10/2024 Làng nghề, nghệ nhân
Bắc Ninh: 12 cơ sở ở làng nghề giấy Phong Khê dừng hoạt động
09:24 | 04/10/2024 Làng nghề, nghệ nhân
Hội An đón nhận “Nghề làm nhà tre, dừa ở Cẩm Thanh” danh hiệu Di sản Văn hóa phi vật thể Quốc gia
09:24 | 04/10/2024 Làng nghề, nghệ nhân
Công nhận nghề truyền thống Hà Nội đối với nghề kim hoàn, đậu bạc Định Công
09:08 | 04/10/2024 Làng nghề, nghệ nhân
Hội thi làng nghề thành phố Hà Nội năm 2024: Tôn vinh nét đẹp của nghề truyền thống
07:00 | 04/10/2024 Làng nghề, nghệ nhân
Bình Dương: Chứng nhận sản phẩm công nghiệp nông thôn tiêu biểu năm 2024
23:49 Khuyến công
Hà Nội triển khai hiệu quả chương trình khuyến công
23:49 Tin tức
Mỹ Đức hướng về ngày Giải phóng Thủ đô
23:48 Nông thôn mới
Huyện Thanh Trì (TP Hà Nội): Đạt chuẩn nông thôn mới nâng cao
23:48 Nông thôn mới
Xuân Lộc huyện đầu tiên của Đồng Nai đạt chuẩn về xây dựng nông thôn mới nâng cao
23:48 Nông thôn mới