Với dân số chiếm 98% là đồng bào dân tộc Dao, xã miền núi Ba Vì của huyện Ba Vì nhờ thực hiện chủ trương, đường lối của Đảng, chính sách của Nhà nước, đã xóa dần cuộc sống du canh, du cư để ổn định và phát triển kinh tế. Đồng bào dân tộc Dao nơi đây không tách khỏi nghề truyền thống của cha ông là làm thuốc chữa bệnh. Họ làm thuốc chữa bệnh với mục đích để tự chữa bệnh cho người trong dân tộc mình và chữa cho mọi người. Điều không thể phủ nhận là người Dao Ba Vì có được khả năng này là nhờ vào sự kế thừa tri thức cổ truyền của dân tộc, cũng như kế thừa kinh nghiệm gia truyền của chính dòng tộc, gia đình.

Để tìm được những vị thuốc quý hiếm ẩn mình trên núi cao đại ngàn, người Dao buộc phải khổ công lặn lội trong rừng sâu, núi thẳm để tìm kiếm. Nghề thuốc muốn duy trì và phát triển được thì không chỉ dừng lại ở việc sử dụng dược liệu để bốc thuốc, mà còn bắt đầu từ công việc tìm kiếm cây thuốc, chế biến, bắt bệnh và bốc thuốc. Công việc đòi hỏi người Dao phải khổ công tìm tòi, tỉ mỉ ở từng công đoạn. Việc tìm được cây thuốc sẽ quyết định được một phần thành công của mỗi lương y, lương y nào có khả năng tìm kiếm được nguồn dược liệu tốt thì người đó sẽ có điều kiện chữa bệnh tốt hơn. Khi tiến hành sơ chế thì các lương y lại phải cẩn thận ở từng khâu, từng giai đoạn.

Theo kinh nghiệm được tích lũy từ đời này qua đời khác của người Dao, thuốc được sử dụng theo cách thông thường là “sắc thuốc” để uống và “tắm thuốc”. Ngày nay, với việc không ngừng học hỏi và cải tiến các phương thuốc bí truyền của dân tộc, người Dao xã Ba Vì đã tự nghiên cứu kết hợp hơn 100 cây thuốc để chế ra một số loại cao chữa được nhiều bệnh khác nhau. Hiện đã có nhiều bài thuốc hữu hiệu được chế biến cho thuận tiện khi sử dụng nhưng vẫn giữ được công dụng của chúng. ào ngược thực quản thì chữa cách khác và bổ sung thêm các vị thuốc sao cho tốt.

Trong làng nghề gần như 100 % các hộ đều biết làm thuốc nhưng mỗi gia đình thì đều có cách thức làm riêng, nguồn nguyên liệu là trồng, các vị thuốc ít và nhập thuốc từ vùng xa Yên Bái, Lào Cai, Hòa Bình, Tam Đảo (Vĩnh Phúc)… Điều trị chữa nhiều bệnh với chữ “ tâm - đức” của người làm nghề “cái gì trong tầm tay thì mới nhận” ví dụ ung thư giai đoạn đầu thì nhận chữa để kéo dài sự sống, thực sự không biết họ có ung thư thật không nhưng thuốc của mình rất là “kỳ diệu” và đã cho nhiều trường hợp bệnh nhân thành công. Mong muốn phát triển làng nghề là có tổ chức giúp đỡ về cách làm và đi tìm những nơi có nhiều nguồn nguyên liệu thuốc quý về làng và áp dụng khoa học để trồng được và nhân rộng để có nhiều thuốc chữa bệnh cùng nhau xây dựng tên tuổi làng nghề thuốc Nam dân tộc Dao “bay xa” hơn.

Trước kia, người Dao xã Ba Vì có phong tục bốc thuốc cứu người không lấy tiền, ai khỏi bệnh thì đến nhà thầy thuốc tạ ơn tổ tiên bằng sản phẩm nông nghiệp. Với họ, việc chữa bệnh phải lấy cái tâm làm gốc. Chính từ cách ứng xử như vậy mà các thầy thuốc ở đây đã thực sự trở thành những người được kính trọng không chỉ bởi kinh nghiệm trong việc chữa bệnh, mà còn ở hành động mang tính cộng đồng sâu sắc. Với khát khao mang những bài thuốc quý của mình đi khắp mọi nơi để cứu người bệnh nên dấu chân của người Dao Ba Vì in khắp mọi nơi từ Cao Bằng đến Hưng Yên, Hòa Bình, từ Hải Phòng đến Nam Định, rồi vào tới những nơi xa hơn để chào hàng… Giờ đây, khi danh tiếng thuốc Nam của người dân tộc Dao đã lan xa, nghề thuốc đã được nhiều người biết đến và tin tưởng.
Các lương y người dân tộc Dao ngoài việc vừa bán thuốc tại nhà, còn cung cấp dược liệu cho các nhà thuốc Đông y và trực tiếp chẩn đoán, điều trị bệnh cho nhiều người. Từ đó, nghề thuốc dần dần đã trở thành một kế sinh nhai. Cuộc sống của người Dao xã Ba Vì cũng trở lên ổn định và khấm khá hơn. Đã có những gia đình nhờ nguồn thu từ bán thuốc gia truyền đã xây được nhà, mua sắm được trang thiết bị gia dụng. Cũng nhờ đó, số hộ nghèo của xã Ba Vì đã được giảm đáng kể. Với cách “nhìn xa trông rộng” của những người có cuộc sống gắn bó với rừng sâu núi thẳm, người Dao xã Ba Vì nhận thấy tình trạng thu hái thuốc tự nhiên như vậy nếu không trồng bổ sung thì cây thuốc sẽ dần dần cạn kiệt. Cũng có nghĩa là nghề làm thuốc chữa bệnh truyền thống sẽ có nguy cơ bị mai một và thất truyền.

Ý thức được điều đó nên mỗi ông lang, bà mế người Dao xã Ba Vì hàng ngày ngoài việc đi thu hái cây thuốc trong tự nhiên còn chủ động xây dựng vườn thuốc và trồng thuốc để có nguồn dược liệu phục vụ cho việc duy trì và phát triển nghề. Với sự quan tâm chỉ đạo của các cơ quan chức năng địa phương, hiện tại xã Ba Vì đã quy hoạch 5ha đất rừng để chuyên trồng và chế biến thuốc Nam. Thôn Yên Sơn của xã đã được công nhận là “Làng nghề thuốc Nam”. Cộng đồng người Dao Ba Vì đã tham gia tích cực vào những hoạt động tập huấn, nâng cao kiến thức và ý thức trách nhiệm cho người dân địa phương.

Sơn Thủy - Phú Sỹ