Bảo tồn nghề truyền thống

Trao truyền nghề cổ
 
Trong không gian thanh tĩnh, tiếng dệt chiếu pran sột soạt, đều đều phát ra dưới mái nhà chị Rơ Mah Suin. Mái tóc đen nhánh búi gọn ra sau càng làm nổi bật gương mặt đẹp của người phụ nữ Jrai. Bên tấm chiếu pran gần hoàn thiện, chị Suin chăm chú tạo đường viền với sự chậm rãi, tỉ mỉ. Chị cho biết, chiếu pran được dệt từ lá cây dứa dại mọc ở ven suối hay đầm lầy. Đan chiếu là nghề truyền thống của người Jrai vùng này, làm vào những tháng mùa mưa. “Lá dứa dại cắt về tước ra hong chỗ mát cho thật dẻo mới đan chiếu được. Mùa nắng làm cho sợi lá dứa khô nhanh, mất đi độ dẻo dai nên rất khó dệt được tấm chiếu đẹp”-chị Suin giải thích. Nâng tấm chiếu nhẹ bẫng, từng sợi dứa đan khít vào nhau tạo những ô vuông nhỏ đều tăm tắp mà tràn ngập cảm xúc. Một tấm chiếu giản dị, gắn bó với người Jrai bản địa thể hiện sự tài hoa, sáng tạo của con người nơi đây.
 
Kỹ thuật đan chiếu không khó, nhưng nguồn nguyên liệu lúc có lúc không, cộng với quy trình mất nhiều thời gian để tạo ra một sản phẩm thủ công nên không mấy người còn mặn mà với nghề. Tuy vậy, chị Suin lại tìm thấy sự yêu thích với nghề cổ. Chị chia sẻ: “Mình được bà ngoại chỉ cách tìm cây dứa dại ở khu vực hồ ao, ven các con suối. Mẹ mình chỉ cách đan chiếu nên từ nhỏ mình đã biết làm. Làm vì thấy vui, thấy yêu thích thôi”. Bé Rơ Mah San là con gái chị Suin được mẹ chỉ dạy nên cũng thuần thục kỹ năng dệt chiếu pran dù chỉ mới 13 tuổi. “Đan lát là một thú vui trong ngày hè của em. Em muốn làm được thật nhiều sản phẩm đẹp như mẹ, như bà ngoại”-San thổ lộ.
 
Mẹ của chị Suin-bà Rơ Mah Suét-là người có tiếng trong làng không chỉ với nghề đan chiếu cổ. Bà là kho tri thức sống về nghề truyền thống của người Jrai vùng này. Bà biết làm hầu hết các sản phẩm thủ công như đan gùi đựng, đan mẹt, dệt thổ cẩm, may trang phục, làm tấm đắp. Dẫu chỉ là vật dụng hàng ngày nhưng bà Suét lại chăm chút thổi hồn vào sản phẩm bằng hoa văn, tạo hình kỹ thuật phức tạp, cầu kỳ, đặc biệt là ý thức văn hóa dân tộc sâu sắc. Bởi bà sợ văn hóa truyền thống khi không được kế thừa và phát huy đúng mực sẽ dần đánh mất bản sắc vốn có. Vì thế, dù chị Suin đã thành thạo nghề và làm ra sản phẩm tốt nhưng thỉnh thoảng bà vẫn tham gia góp ý, hướng dẫn phát triển thêm. Còn chị Suin rất tự hào khi nói về mẹ: “Mẹ mình tài hoa, giàu kinh nghiệm nên mới có thể tạo ra sản phẩm, hoa văn đặc sắc. Mình còn phải học hỏi nhiều”.
 
Sức sống của văn hóa
 
Ngôi nhà nhỏ của mẹ con chị Rơ Mah Suin nằm giữa vườn điều, luôn sạch sẽ, ngăn nắp. Một góc nhà để đan chiếu pran, góc khác để đan lát các vật dụng sinh hoạt, góc nữa treo bộ dụng cụ dệt vải. Mọi vật dụng trong gia đình đều là đồ thủ công truyền thống, từ chiếc giỏ đựng chai mật ong treo ở góc nhà, những quả bầu khô lên nước đen bóng xếp nơi góc bếp... Dễ nhận ra tấm chiếu pran trên chiếc giường đơn sơ. Chăn gối đều là những tấm thổ cẩm với cách phối màu vừa đủ để không gian sống trở nên ấm cúng, cảm giác dễ chịu, bình yên. Đồ dùng cá nhân của mỗi thành viên đựng gọn gàng trong những chiếc túi làm thủ công. Lấy cho chúng tôi xem những tấm thổ cẩm đủ màu sắc xếp gấp cẩn thận, chị Suin cho biết sản phẩm do chị làm trong lúc nông nhàn, ai mua thì bán, còn không để sử dụng. 
 
Chồng mất sớm, chị Suin một mình nuôi 4 đứa con. Hai đứa lớn đã có gia đình riêng, 2 đứa nhỏ đang tuổi đi học. Nhà không có ruộng rẫy, thu nhập chính là từ việc đi làm thuê và đan lát, dệt vải. “Mỗi tấm chiếu pran mình bán được 300-500 ngàn đồng nhưng mất 2-3 ngày đi cắt lá, 3-4 ngày ở nhà đan nữa mới xong. Lá dứa dại bây giờ cũng hiếm chất lượng còn phụ thuộc vào thời tiết. Vừa rồi có người đặt làm 4 tấm chiếu pran nhưng mình không tìm đủ nguyên liệu, phải hẹn năm sau”-chị Suin nói. Những ngày không đan chiếu, chị lại cặm cụi với khung dệt, đan giỏ xách. Việc làm cũng tương đối nhưng thu nhập thì có hạn. Dù vậy, chị vẫn rất hài lòng: “Mình phải gìn giữ để thế hệ con cái, cháu chắt không quên nghề của ông bà. Hơn nữa, hiện tại, nghề này đang giúp mình có thêm thu nhập để nuôi con”.

Sự trao truyền kỹ năng, kinh nghiệm đầy mê say và miệt mài diễn ra dưới mái nhà chị Rơ Mah Suin. Tình yêu với nghề truyền thống đủ lớn mới có khả năng kích thích các thế hệ yêu mến và gắn bó với nghề, thông qua những bí quyết, kinh nghiệm được trao truyền tận tay, tận tâm như vậy.