Phải “biết chọn” và “biết hiểu” thông tin

-Thưa ông, hiện nay mạng xã hội đang trở thành kênh thông tin phổ biến, nhưng cũng chứa nhiều nội dung tiêu cực, sai lệch. Theo ông, “sức đề kháng” về văn hóa và nhận thức của công nhân, đặc biệt là công nhân ngành Than Quảng Ninh đang đứng trước những thách thức nào từ mặt trái của mạng xã hội?

+Tôi cho rằng, mạng xã hội ngày nay không chỉ là không gian giao tiếp mà còn là “môi trường sống thứ hai” của con người hiện đại. Đối với đội ngũ công nhân, đặc biệt là công nhân ngành Than Quảng Ninh thì đây vừa là cơ hội tiếp cận tri thức, cập nhật thông tin, vừa là thách thức lớn về mặt nhận thức, giá trị và bản lĩnh văn hóa.

Cái gọi là “mặt trái của mạng xã hội” thể hiện ở việc thông tin bị nhiễu loạn, thiếu kiểm chứng, thậm chí bị bóp méo nhằm thao túng cảm xúc và nhận thức của người dùng. Khi môi trường thông tin không còn thuần nhất, “sức đề kháng văn hóa” của người lao động, tức khả năng phân biệt đúng sai, thật giả, giá trị và phi giá trị trở thành một yếu tố sống còn. Công nhân ngành Than, vốn làm việc trong môi trường khép kín, cường độ lao động cao, ít điều kiện tiếp xúc trực tiếp với các hoạt động văn hóa - xã hội, lại càng dễ bị tác động bởi các luồng thông tin tiêu cực, nhất là những nội dung đánh vào tâm lý bất mãn, mệt mỏi hoặc thiếu kết nối cộng đồng.

PGS.TS Bùi Hoài Sơn. Ảnh: NVCC.

Thách thức ở đây không chỉ nằm ở thông tin sai lệch, mà còn ở sự “xâm nhập” của các giá trị lệch chuẩn - lối sống hưởng thụ, thực dụng, vô cảm - vốn được lan tỏa rất nhanh qua các nền tảng số. Khi sức đề kháng văn hóa yếu, con người dễ mất niềm tin, đánh mất bản lĩnh nghề nghiệp, thậm chí bị lôi kéo vào những trào lưu gây chia rẽ, sai lệch nhận thức chính trị - xã hội.

Do vậy, thách thức lớn nhất hiện nay là làm sao để người công nhân không chỉ “biết dùng” mạng xã hội mà còn “biết chọn” và “biết hiểu” thông tin. Nói cách khác, bên cạnh năng lực kỹ thuật số, họ cần được bồi dưỡng năng lực văn hóa số, tức khả năng tiếp nhận, đánh giá và ứng xử có trách nhiệm trong thế giới mạng. Khi mỗi công nhân trở thành một “người dùng có văn hóa” thì mạng xã hội mới thực sự trở thành không gian lan tỏa điều tốt đẹp, chứ không phải nơi nuôi dưỡng những điều tiêu cực.

-Trong môi trường đặc thù của ngành Than, nơi người lao động làm việc vất vả, cường độ cao và thường xuyên xa trung tâm đô thị, ông đánh giá thế nào về nguy cơ họ bị ảnh hưởng bởi các thông tin độc hại, tin giả hoặc xu hướng lệch chuẩn trên mạng xã hội?

+Trong môi trường đặc thù của ngành Than, người lao động thường làm việc sâu dưới lòng đất, xa trung tâm đô thị, ít cơ hội tiếp cận trực tiếp với đời sống văn hóa - xã hội bên ngoài. Cường độ lao động cao, môi trường làm việc khắc nghiệt và giờ giấc sinh hoạt đặc biệt khiến mạng xã hội trở thành kênh kết nối, giải trí và chia sẻ gần như duy nhất của họ sau giờ làm việc. Chính vì vậy, nguy cơ bị ảnh hưởng bởi những thông tin độc hại, tin giả hay các xu hướng lệch chuẩn trên mạng xã hội là điều rất đáng quan tâm.

Khi tâm lý mệt mỏi, áp lực hoặc cô đơn xuất hiện, con người dễ bị cuốn theo những luồng thông tin gây tò mò, bức xúc hoặc kích động. Nhiều đối tượng xấu tận dụng điều đó để lan truyền các thông tin sai sự thật, xuyên tạc chính sách, bóp méo hình ảnh doanh nghiệp, thậm chí chia rẽ đoàn kết nội bộ. Đặc biệt, với những người công nhân trẻ - những người sử dụng mạng xã hội thường xuyên nhưng chưa có kỹ năng phân tích thông tin - ranh giới giữa “thông tin thật” và “thông tin có chủ đích” trở nên rất mong manh.

Nguy cơ lớn hơn nằm ở chỗ: Nếu không có định hướng kịp thời, những luồng thông tin tiêu cực ấy có thể làm xói mòn niềm tin, khiến người công nhân hoài nghi về công việc, tổ chức, thậm chí cả tương lai của mình. Một “vết nứt nhỏ” trong nhận thức hôm nay có thể dẫn đến những hệ quả lớn trong hành vi, thái độ và tinh thần lao động ngày mai.

Chính vì vậy, trong bối cảnh mạng xã hội đang trở thành “môi trường làm việc song song”, việc xây dựng sức đề kháng văn hóa cho công nhân ngành Than cần được coi là nhiệm vụ cấp thiết. Họ không chỉ cần được trang bị kiến thức về an toàn lao động dưới hầm mỏ mà còn cần được trang bị “áo giáp nhận thức” để bảo vệ bản thân trước những thông tin sai lệch, nuôi dưỡng tinh thần tích cực và giữ vững lòng tin vào những giá trị tốt đẹp của nghề nghiệp, của ngành Than, và của đất nước.

Giáo dục văn hóa kết hợp với bồi dưỡng kỹ năng số

-Theo ông, “sức đề kháng văn hóa” của người công nhân nên được hiểu như thế nào? Và yếu tố nào đóng vai trò then chốt trong việc hình thành, củng cố sức đề kháng ấy trong thời đại số?

+“Sức đề kháng văn hóa” của người công nhân, theo tôi, không chỉ là khả năng chống lại cái xấu, cái sai trên mạng xã hội, mà quan trọng hơn, đó là năng lực giữ vững bản lĩnh, giá trị và niềm tin của mình trong một thế giới đầy biến động. Nó giống như hệ miễn dịch tinh thần, giúp con người không bị “nhiễm độc” bởi những luồng thông tin độc hại, không bị dao động trước các trào lưu lệch lạc mà vẫn giữ được thái độ sống tích cực, trách nhiệm và nhân văn.

Sức đề kháng ấy không thể tự nhiên mà có. Nó được hình thành từ nền tảng văn hóa, tri thức, lý tưởng và môi trường sống. Với người công nhân ngành Than, điều này càng mang ý nghĩa sâu sắc, bởi họ là lực lượng gắn bó trực tiếp với sản xuất, với tài nguyên của Tổ quốc, là những “người lính thầm lặng” của nền kinh tế năng lượng. Khi họ có niềm tin vào giá trị lao động, lòng tự hào nghề nghiệp và ý thức cộng đồng, thì đó chính là “tấm khiên văn hóa” giúp họ vượt qua cám dỗ, tin giả hay những lời kích động trên mạng xã hội.

Yếu tố then chốt để hình thành và củng cố sức đề kháng văn hóa, theo tôi, là giáo dục văn hóa kết hợp với bồi dưỡng kỹ năng số. Văn hóa giúp con người nhận diện giá trị thật, biết yêu thương và trân trọng điều tốt đẹp; còn kỹ năng số giúp họ tự bảo vệ mình trong môi trường thông tin mở. Khi hai yếu tố này được kết hợp nhuần nhuyễn, người công nhân không chỉ biết “phòng vệ” mà còn có thể “chủ động tham gia” vào việc xây dựng không gian mạng lành mạnh - nơi lan tỏa tinh thần tích cực, đoàn kết và nhân ái.

Nói cách khác, “sức đề kháng văn hóa” không chỉ là tấm lá chắn mà còn là động lực bên trong giúp người công nhân tự tin bước vào thời đại số mà không đánh mất chính mình, đồng thời trở thành hạt nhân góp phần lan tỏa văn hóa tốt đẹp trong cộng đồng mạng và trong chính môi trường lao động của họ.

Cần phát huy vai trò “ngọn đèn soi sáng dư luận”

-Vai trò của tổ chức Công đoàn, các thiết chế văn hóa cơ sở và các phương tiện truyền thông của ngành Than cần được phát huy ra sao để giúp công nhân chủ động “chọn lọc thông tin”, tránh bị dẫn dắt bởi những trào lưu, quan điểm sai lệch?

+Trong việc xây dựng sức đề kháng văn hóa cho công nhân ngành Than, vai trò của công đoàn, các thiết chế văn hóa cơ sở và hệ thống truyền thông ngành là cực kỳ quan trọng - có thể nói, đây chính là “bộ ba trụ cột” tạo nên môi trường định hướng, bồi dưỡng và củng cố bản lĩnh văn hóa cho người lao động trong thời đại số.

Trước hết, tổ chức Công đoàn cần trở thành “người bạn đồng hành” đáng tin cậy của công nhân trong không gian mạng. Thay vì chỉ dừng ở các hoạt động chăm lo đời sống vật chất, Công đoàn cần chủ động nắm bắt tâm lý, dư luận, đồng thời cung cấp thông tin chính thống, kịp thời phản bác tin giả và tổ chức các diễn đàn, cuộc thi, tọa đàm trực tuyến giúp người lao động rèn luyện kỹ năng nhận biết, phân tích và chọn lọc thông tin. Công đoàn cũng có thể phối hợp với các chuyên gia văn hóa, nhà báo, nhà nghiên cứu để xây dựng chuyên mục “Văn hóa số cho người công nhân”, giúp mỗi đoàn viên không chỉ làm tốt nghề mà còn “sống đẹp” trên mạng xã hội.

Các thiết chế văn hóa cơ sở như Nhà văn hóa công nhân, Câu lạc bộ Than - Khoáng sản hay Thư viện, Phòng truyền thống của các đơn vị cần được “số hóa” và “hiện đại hóa” hơn nữa, để trở thành điểm tựa tinh thần cho người lao động. Ở đó, công nhân không chỉ được tham gia sinh hoạt văn hóa - thể thao, mà còn được tiếp cận các nội dung tuyên truyền số, học tập kỹ năng truyền thông và tự bảo vệ mình trước thông tin xấu. Mỗi nhà văn hóa nên là “vệ tinh văn hóa” của doanh nghiệp - nơi lan tỏa thông tin chính thống, tinh thần nhân văn và lòng tự hào nghề nghiệp.

Ngoài ra, các cơ quan truyền thông của ngành Than cần phát huy vai trò “ngọn đèn soi sáng dư luận”, chủ động đưa tin nhanh, đúng, hấp dẫn, gần gũi với công nhân, giúp họ thấy được những tấm gương tốt, những đổi thay tích cực trong ngành. Khi công nhân cảm thấy mình được lắng nghe, được tôn vinh và được truyền cảm hứng, họ sẽ có thêm “kháng thể tinh thần” để đứng vững trước thông tin xấu.

Tóm lại, muốn người công nhân có sức đề kháng văn hóa vững vàng, thì cần một hệ sinh thái đồng bộ, trong đó Công đoàn dẫn dắt, thiết chế văn hóa nuôi dưỡng và truyền thông ngành lan tỏa. Khi ba trụ cột này kết nối hài hòa, chúng ta sẽ có một “hệ miễn dịch văn hóa” mạnh mẽ, giúp người công nhân Than Quảng Ninh tự tin, tỉnh táo và tích cực trong cả thế giới thực lẫn thế giới số.

-Ông có thể chia sẻ một số kinh nghiệm quốc tế hoặc trong nước về việc xây dựng “văn hóa ứng xử số” cho người lao động, đặc biệt trong các ngành công nghiệp nặng như khai thác than?

+Kinh nghiệm quốc tế cho thấy, nhiều quốc gia đã sớm coi “văn hóa ứng xử số” là nền tảng để bảo vệ người lao động trong kỷ nguyên công nghệ. Ở Hàn Quốc, nơi lực lượng lao động công nghiệp chiếm tỷ lệ cao, các tập đoàn lớn như Samsung hay Hyundai đã xây dựng bộ quy tắc “Digital Citizenship” - công dân số - hướng dẫn người lao động cách sử dụng mạng xã hội một cách tích cực, tôn trọng và có trách nhiệm. Các khóa huấn luyện này không chỉ dạy kỹ năng kiểm chứng thông tin mà còn giúp công nhân nhận thức rõ tác động của lời nói, hình ảnh và cảm xúc trên không gian mạng. Đây là cách giáo dục văn hóa mềm nhưng rất hiệu quả trong việc ngăn ngừa xung đột, tin giả và khủng hoảng truyền thông nội bộ.

Tại Nhật Bản, các công ty khai thác và công nghiệp nặng đặc biệt chú trọng đào tạo kỹ năng “tự chủ thông tin” (Information Self-Control). Người lao động được khuyến khích không chia sẻ cảm tính, tránh lan truyền tin chưa kiểm chứng, đồng thời tham gia các hoạt động văn hóa doanh nghiệp giúp củng cố tinh thần đoàn kết và lòng tự hào nghề nghiệp. Bản thân văn hóa Nhật Bản - coi trọng kỷ luật, tập thể và danh dự đã tạo nên một “lá chắn văn hóa” rất hiệu quả trong ứng xử số.

Ở châu Âu, nhiều quốc gia đã đưa “văn hóa ứng xử số” vào chính sách công. Tại Đức, chính phủ và các tổ chức công đoàn phối hợp tổ chức các chiến dịch “Fair Digital Work” hướng dẫn người lao động tôn trọng quyền riêng tư, bảo vệ dữ liệu cá nhân, đồng thời khuyến khích chia sẻ những câu chuyện tích cực trong lao động và cuộc sống. Các khóa học này được tích hợp trực tuyến, giúp người công nhân dù ở xa trung tâm vẫn có thể tham gia thường xuyên.

Còn tại Việt Nam, những mô hình như “Công nhân với mạng xã hội văn minh” của Tổng Liên đoàn Lao động Việt Nam hay “Không gian văn hóa công nhân” ở Bình Dương, Đồng Nai đã cho thấy hiệu quả rõ rệt. Ở đó, công nhân được học kỹ năng số, kỹ năng truyền thông, được khuyến khích sáng tạo nội dung tích cực từ những video về an toàn lao động đến các clip ngắn lan tỏa tinh thần lạc quan, yêu nghề.

Những kinh nghiệm ấy gợi mở rằng, muốn xây dựng “văn hóa ứng xử số” cho người công nhân ngành Than, chúng ta cần kết hợp giáo dục - truyền thông - công nghệ - văn hóa doanh nghiệp trong cùng một hệ thống. Đó là quá trình lâu dài nhưng nếu làm tốt, người công nhân không chỉ biết tránh xa tin xấu mà còn trở thành những “người truyền năng lượng tích cực”, lan tỏa hình ảnh người thợ mỏ Quảng Ninh kiên cường, sáng tạo, nhân ái trong không gian số.

Cần được nhìn nhận như một nhiệm vụ văn hóa - giáo dục đặc thù

-Từ góc độ chính sách, ông có kiến nghị gì nhằm nâng cao hiệu quả truyền thông, giáo dục và bồi dưỡng kỹ năng số cho công nhân ngành Than Quảng Ninh, để họ không chỉ phòng vệ trước thông tin xấu mà còn trở thành những “người lan tỏa tích cực” trên mạng xã hội?

+Từ góc độ chính sách, tôi cho rằng việc nâng cao hiệu quả truyền thông, giáo dục và bồi dưỡng kỹ năng số cho công nhân ngành Than Quảng Ninh cần được nhìn nhận như một nhiệm vụ văn hóa - giáo dục đặc thù trong bối cảnh chuyển đổi số quốc gia. Đó không chỉ là chuyện trang bị công cụ hay kiến thức kỹ thuật mà sâu xa hơn là xây dựng công dân số - những người biết chọn lọc, biết phản biện và biết lan tỏa giá trị tốt đẹp trên không gian mạng.

Trước hết, cần có chương trình đào tạo kỹ năng số chuyên biệt cho công nhân ngành Than, gắn với môi trường sống và lao động của họ. Nội dung cần thực tế, dễ hiểu, lấy ví dụ từ chính đời sống sản xuất, sinh hoạt, truyền thông của thợ mỏ. Có thể xây dựng các khóa học ngắn trực tuyến, kết hợp hình thức “học trong ca nghỉ” hoặc thông qua ứng dụng nội bộ của Tập đoàn Than - Khoáng sản Việt Nam. Đây không chỉ là hoạt động bồi dưỡng kỹ năng mà còn là cách để doanh nghiệp chăm lo đời sống tinh thần cho người lao động trong thời đại mới.

Thứ hai, cần phát huy vai trò của các kênh truyền thông nội bộ và báo chí ngành Than trong việc lan tỏa giá trị tích cực, tạo dư luận lành mạnh. Mỗi cơ quan, mỗi doanh nghiệp trong ngành nên có bộ quy tắc ứng xử mạng xã hội, khuyến khích công nhân chia sẻ những câu chuyện đẹp, gương điển hình, sáng kiến cải tiến kỹ thuật, biến chính họ thành “người kể chuyện” về nghề nghiệp, về tinh thần đoàn kết và cống hiến của thợ mỏ Việt Nam. Khi đó, mạng xã hội không còn là thách thức, mà trở thành kênh quảng bá hình ảnh ngành Than, lan tỏa văn hóa lao động Việt Nam.

Thứ ba, chính quyền địa phương và tổ chức Công đoàn cần được trao quyền và nguồn lực để triển khai các hoạt động văn hóa - giáo dục số tại khu nhà ở công nhân, nhà văn hóa cơ sở, và các điểm sinh hoạt cộng đồng. Có thể học mô hình “Góc văn hóa số” ở Hàn Quốc hay “Digital Hub” ở Singapore - nơi người lao động vừa được giải trí, vừa được học kỹ năng truyền thông an toàn, văn minh.

Cuối cùng, về tầm chiến lược, tôi kiến nghị cần sớm ban hành chương trình quốc gia về phát triển năng lực văn hóa số cho người lao động, trong đó có nhóm đối tượng công nhân các ngành công nghiệp nặng như Than, Điện, Dầu khí. Chương trình này không chỉ giúp người lao động bảo vệ mình trước mặt trái của mạng xã hội mà còn khơi dậy tiềm năng sáng tạo, biến họ thành lực lượng tiên phong trong việc lan tỏa giá trị chân - thiện - mỹ trong không gian số.

Khi mỗi người công nhân Quảng Ninh biết sử dụng mạng xã hội như một công cụ để kết nối, học hỏi, chia sẻ và truyền cảm hứng thì “sức đề kháng văn hóa” không chỉ còn là khái niệm phòng thủ mà trở thành sức mạnh mềm của ngành Than - một ngành đang không ngừng đổi mới để góp phần vào hành trình phát triển bền vững và văn minh của đất nước.

-Xin trân trọng cảm ơn ông!

Nhóm tác giả: Ngô Văn Khiêm - Phạm Thị Thanh - Đặng Minh Giang - Phạm Quang Anh