Chọn đúng tháng ramưwan (một dịp mà người Chăm đi mưu sinh ở khắp nơi quay về làng để đi tảo mộ, dâng cơm cho tổ tiên, đi thánh đường Hồi giáo thực hiện nghi lễ tẩy thể và chay tịnh), tôi về Phước Nhơn.

Không giống với nhiều làng Chăm cằn cỗi vì hiếm bóng cây, Phước Nhơn tươi nhuần nhờ những thảm xanh và hoa trái. Không hổ danh là một làng thuốc Nam, đi khắp thôn, đâu đâu tôi cũng gặp những vườn rau, vườn thuốc, đến cả những hàng rào quanh nhà cũng đan bằng những cây thầu dầu tía, nhầu, dẹp, chùm ruột, chùm ngây, núc nác...

Phân dê cũng là thuốc

Chị Kiều Maily, một nhà thơ - nhà nghiên cứu văn hóa Chăm, kể chuyện ngày nhỏ đi học hay bị bạn bè châm chọc “dân Pabblap (tên Chăm của hai làng Phước Nhơn và An Nhơn) bán thuốc cứt dê”. Chưng hửng, về nhà hỏi ba thì chị được an ủi: “Mấy nhóc ám chỉ thuốc tẻ làng ta ấy mà. Chả việc gì đâu!”.

Đến ông Tài Rài, vị lương y 63 tuổi ở thôn Phước Nhơn 1, cũng mang ký ức tuổi thơ “dân bán thuốc cứt dê”. Nhưng khi lớn lên, học làm thuốc, ông lại thấy điều ấy rất đáng tự hào, vì đến cứt dê ở Pabblap cũng là vị thuốc! Ông chia sẻ: “Khi phân tích viên cứt dê thì thấy có cây thần sạ (còn gọi là xáo tam phân, là loại thảo dược có chứa các thành phần dược lý quý hiếm như flavonoid, saponin), cối xay, trinh nữ hoàng cung, tứ quý... Từ xa xưa, người dân ở đây đã biết nhặt những viên cứt dê tươi mang về bỏ vào hũ gốm Bàu Trúc nung trong cám (đốt tồn tính) cho chín rồi lấy ra tán mịn, trộn với mật ong, vê thành viên, gói trong giấy bóng và mang đi bán. Đây là một vị thuốc độc đáo, chữa đau nhức khớp, đau bụng, nhức đầu...; ăn vào có vị ngon như kẹo nên trẻ con cũng rất thích”.

Cùng với “thuốc cứt dê trị bách bệnh” ngày xưa, dân Pabblap còn bán những chiếc vòng cổ, vòng tay, vòng chân cho trẻ em đeo để kỵ gió, chống giật mình và đổ mồ hôi trộm khi ngủ. Theo ông Tài Rài, trong cái túi vải nhỏ đính ở những chiếc vòng ấy có ba vị thuốc, khi người đeo tắm hoặc bị đổ mồ hôi, thuốc sẽ tan ra và ngấm vào người qua các lỗ chân lông. Một vị thuốc độc đáo khác là thuốc vòng chữa bệnh sa tử cung. Đó là một số cành thuốc được tết lại thành vòng tròn, người bệnh mua về bỏ vào siêu sắc lấy nước uống. Còn nhiều bài thuốc nữa mà người dân gọi chung là “thuốc giấu”. “Nhiều vị thuốc ông bà giấu kỹ quá, khi mất là mang theo luôn, con cháu không biết mà học”, ông Tài Rài giải thích.

Không ai rõ tổ nghề thuốc làng Pabblap là ai. Ông Tài Rài chỉ nghe ông nội kể ngày xưa có bà già tên Đỏ tự lên núi chặt cây, hái thuốc về phơi khô rồi mang đi bán ở Phan Rang, Phan Thiết, Sài Gòn. Thấy bà Đỏ bán được nên nhiều người dân làng đã học theo.

Gia đình bốn đời làm nghề thuốc
Gần 40 năm trước, ông giáo Tài Rài đã hành nghề thuốc Nam để kiếm thêm vì lương giáo viên không đủ ăn. Những lúc không có tiết dạy, ông lên núi lấy thuốc và đạp xe quanh vùng bán thuốc. Vào những tháng hè, ông đi bán ở các huyện, tỉnh, thành phố khác.

Năm 1989, ông xin nghỉ dạy học để chuyển sang làm thuốc chuyên nghiệp. Mỗi đợt lên rừng tìm thuốc, ông đi cả tháng mới về. Được thừa hưởng nghề chế thuốc của gia đình đã đành, ông còn tự học thêm qua sách vở, qua từng lần bốc thuốc, từng ca bệnh và đúc rút kinh nghiệm. Ông cũng đi học để thi lấy chứng chỉ hành nghề Đông y.

Ông Tài Rài chuyên trị các bệnh đau nhức xương khớp, thoái hóa cột sống, đau thần kinh tọa. Với kinh nghiệm dày dạn và “mát tay”, ông đã chữa bệnh cho không biết bao nhiêu người.

Phòng chẩn trị y học cổ truyền Vĩnh Sang của ông Tài Rài nổi tiếng không chỉ ở trong nước mà còn tận Campuchia, Lào, Thái Lan, Mỹ. Người ở gần thì đến chữa trực tiếp, người ở xa thì được tư vấn qua điện thoại; bệnh nhẹ thì ông gửi thuốc qua đường bưu điện, bệnh nặng thì ông cất công lặn lội đến tận nơi chữa trị. Sau mười năm làm Phó chủ tịch Hội Đông y xã Xuân Hải thì ông lên làm chủ tịch từ ba năm nay. Con trai ông - Tài Vĩnh Phú, là truyền nhân đời thứ tư của nghề thuốc gia tộc, chuyên trị các bệnh u nang, dạ dày, sốt rét mãn tính. Anh cũng là thầy thuốc tâm huyết, giỏi nghề và nối được cái chí của ông cha.

Cùng quê khắp chợ

Làng Pabblap có chừng hơn 1.500 người đi bán thuốc Nam ở khắp nơi. Khoảng gần một nửa trong số đó là hội viên Hội Đông y xã Xuân Hải. Đa số họ đều đi làm ăn xa xứ. Ông Nguyễn Sách 80 tuổi đang bốc thuốc tận bên Mỹ. Nhiều người đang hành nghề ở Campuchia, Lào, Thái Lan, Trung Quốc... Vợ chồng ông Kiều Tìm ở thôn Phước Nhơn 3 trước khi về nhà nghỉ lễ ramưwan đã ở Quảng Trị suốt sáu tháng và đó là trường hợp hãn hữu, nhiều người thì cứ “khăn gói gió đưa”, đôi ba tháng là đổi địa bàn hoạt động. Họ chọn một điểm đến rồi chất những bao tải thuốc, nồi niêu bát đũa, quần áo, cả xe máy lên ô tô. Đến nơi, tìm được một phòng trọ để trú chân xong là ngay hôm sau họ ra chợ trải bạt, bày thuốc chờ người bệnh.

Như ông bà Kiều Tìm, có ai hỏi mua thuốc, ông bà đều tận tình hỏi triệu chứng bệnh, bắt mạch, hỏi thói quen ăn uống, sinh hoạt, lao động... rồi mới cắt thuốc. Nghề thuốc ở gia đình ông Kiều Tìm được truyền từ đời ông nội, đến nay, cả năm cặp vợ chồng anh em ruột của ông đều đi bán thuốc.

Những ngày nghỉ lễ, tôi đi theo ông Kiều Tìm lên núi lấy thuốc. Chà Bang, Đá Trắng, Cà Đú, Bác Ái, hai ngày, chúng tôi đi mấy trăm cây số, lấy được hai bao tải thuốc. Ông Kiều Tìm cho biết phải đi xa như thế để lấy được những cây thuốc gia truyền, chứ thuốc thường thì có thể lấy ở quanh nhà hoặc mua của người khác.

Làng Phước Nhơn làm ăn cũng theo “quy trình”: người ở làng thì chuyên khai thác, trồng trọt, chế biến thuốc. Người đi bán ở xa hết thuốc chỉ cần gọi điện thoại về là được gửi từng bao tải thuốc theo ô tô hoặc tàu hỏa đến tận nơi. Làng có 14 đại lý thuốc như vậy.

Nói về nghề thuốc của làng Pabblap, chị Kiều Maily tâm sự: “Cây thuốc Nam như một món quà mà thiên nhiên ban tặng cho người Chăm nơi đây. Nghề thuốc ở đây cha truyền con nối. Với sự hiểu biết về tâm sinh lý, bí quyết từ cha mẹ truyền lại kết hợp với sự “mát tay” của từng cá nhân mà mỗi thầy thuốc chế biến thang thuốc theo kiểu riêng của mình”.

Theo khảo sát của chúng tôi tại làng Pabblap, một thang thuốc Nam nếu là thuốc bổ thì có giá 18.000 đồng. Thuốc chữa bệnh (thuốc Nam pha thuốc Bắc) giá từ 30.000-60.000 đồng/tháng. Trung bình mỗi tháng một người đi bán thuốc bán được 1.000-1.500 ki lô gam thuốc. Người thọ nhất làng Pabblap là 104 tuổi, mới mất cách đây hai năm. Số người từ 75 tuổi trở lên ở làng vẫn sống khỏe mạnh thì gặp rất nhiều...

Khắc nghiệt nên quý

Xứ Ninh Thuận “nắng như rang, gió như phang” có lượng mưa trung bình hàng năm chỉ 695 mm, có năm chỉ có 413 mm; số ngày mưa mỗi năm là 49 ngày, tập trung từ tháng 9 đến tháng 11, khắp nơi chỉ thấy trắng lóa một màu của cát và đá vôi. Nhưng trời không lấy hết của ai cái gì. Chính điều kiện khí hậu khắc nghiệt đó đã trui rèn những cây thuốc Nam có sức sống mạnh mẽ, kháng thể tốt và nhiều tinh chất.

Để chịu đựng thời tiết khắc nghiệt của vùng này, người dân buộc phải trang bị cho mình những kiến thức y học dân gian để phòng và chữa bệnh. Món ăn trong bữa cơm ở nhà chị Kiều Maily (thôn Phước Nhơn 3) đều là những món chế biến từ cây nhà lá vườn, sạch, ngon, bổ, đủ vị mặn, ngọt, bùi, cay, đắng, chát, chua.

Thực dưỡng là phương pháp sử dụng thức ăn để phòng tránh bệnh tật và cải thiện sức khỏe. Hơn thế, nó là triết lý về sự hài hòa giữa tự nhiên và con người, là quy luật về âm dương. Nó vừa là khoa học vừa là nghệ thuật sống. Bữa ăn của người làng thuốc thật khoa học và đẹp đẽ!

“Khổ nên phải tốt”. Ông Kiều Tìm lý giải sở dĩ dân làng Pabblap phải tha phương cầu thực đi bán thuốc là vì “quê nhà hạn hán quá, không trồng được cây gì nên phải đi tìm kế mưu sinh”. Dân làng phải giỏi nghề, phải làm ăn tử tế vì nếu không thì mất khách, mất cần câu cơm. Vậy đấy, thay vì ngồi kêu trời trách đất, than nghèo kể khổ, người Chăm ở Pabblap biết biến sở đoản thành sở trường để mưu sinh, để đóng góp cho xã hội bằng tri thức dân gian và những loài thực vật, động vật bản địa. Thật kiêu hùng! Thật lãng mạn!

ĐỖ HOÀNG