Tài liệu lịch sử và gia phả các dòng họ làm gốm nơi đây cho biết, nghề gốm sành xuất hiện ở Lò Chum Thanh Hóa là do dân gốm phía Bắc (Thổ Hà và Đanh Xá) đưa về từ những năm nửa đầu thế kỷ XIX, được nhân dân Thanh Hóa tiếp nhận và phát triển mạnh ở hai làng Đức Thọ Vạn và Cốc Hạ dọc đôi bờ sông Bến Ngự. Đây cũng chính là tiền đề, điều kiện để ra đời khu kỹ nghệ làm gốm nổi tiếng – Lò Chum. Nơi đây đã hình thành một sự phân công tự nhiên: Đức Thọ Vạn (Lò Chum) chuyên sản xuất chum, vại, đồ đựng..., Cốc Hạ chuyên sản xuất tiểu sành, tuy còn ở trình độ thấp, nhưng đã chứng tỏ sự phát triển với một quy mô lớn của làng nghề thủ công ở thời điểm lúc bấy giờ.

Sản phẩm gốm sành Lò Chum nổi tiếng cả nước bởi vừa bền, vừa đẹp. Hàng gốm sành Lò Chum đã có mặt không chỉ trong tỉnh mà còn vượt ra cả tỉnh ngoài. Các tỉnh Ninh Bình, Nam Định, Nghệ An, Hà Tĩnh, Quảng Bình, Quảng Nam... đều dùng sản phẩm gốm Lò Chum. Theo lời các cụ cao niên ở xã Hoằng Anh, huyện Hoằng Hóa, kể thì nghề buôn gốm ở xã Hoằng Anh xuất hiện đã hơn 100 năm nay. Họ vào mua gốm ở Lò Chum bằng đường sông Mã, rồi theo sông con vào Bến Ngự chở ra phía Bắc bán ở Ninh Bình, Nam Định... Thời đó, cảnh làm ăn ở khu vực Lò Chum tấp nập, khẩn trương, kẻ ra, người vào lấy hàng chuyển xuống thuyền đi bán, hoặc mua về sử dụng diễn ra suốt ngày đêm. Chợ Lò Chum cũng xuất hiện từ đó.

Từ xưa tới nay, nếu so sánh thì chum, vại (đồ sành) được sản xuất ở Lò Chum, tiểu sành sản xuất ở Cốc Hạ, tốt không kém đồ sành ở các nơi cùng sản xuất như Hương Canh (Vĩnh Phúc), Thổ Hà (Bắc Giang)…. Sản phẩm gốm Lò Chum, Cốc Hạ nổi tiếng như vậy bởi có nhiều yếu tố quyết định. Đó là kỹ thuật được đúc rút lâu đời ở những người thợ gốm gốc Thổ Hà, Đanh Xá... Các điều kiện khác như giao thông thuận lợi, củi lửa, chất đốt, thị trường, nhân công... cũng tạo cho nghề gốm nơi đây xưa kia phát triển. Song, qua điều tra nghiên cứu chúng tôi được biết, cái quyết định cho chất lượng vẫn là nguyên liệu đất để sản xuất gốm ở Lò Chum đặc biệt tốt, không ở nơi nào so sánh được.

Giữ gìn và phát huy được nghề truyền thống gốm sành Lò Chum là niềm mơ ước của những nghệ nhân, những người thợ làm gốm Lò Chum. Với chủ trương của Nhà nước về khôi phục làng nghề truyền thống và xây dựng mô hình HTX tiểu thủ công nghiệp mới, các cấp chính quyền cần có giải pháp trong xây dựng HTX nghề gốm, trong đó cần có thêm chính sách phù hợp trên cơ sở vừa bảo lưu nghề thủ công truyền thống vừa tích cực đầu tư thiết bị công nghệ và “đầu ra cho sản phẩm” để nghề truyền thống gốm Lò Chum phát triển.

THANH QUẾ