Phóng viên: Có quan điểm cho rằng, khó khăn lớn nhất của ngành cà phê Việt Nam hiện phụ thuộc quá nhiều vào xuất khẩu cà phê nhân thô, với giá trị gia tăng thấp, dẫn đến lãng phí tiềm năng. Mặc dù nước ta xuất khẩu cà phê lớn thứ hai thế giới (sau Brazil), nhưng hơn phần lớn sản lượng vẫn là Robusta dưới dạng thô, chưa qua chế biến sâu. Điều này khiến ngành dễ bị tổn thương trước những biến động về giá trên thị trường quốc tế, bởi gần như không có quyền định giá, chỉ đóng vai trò cung ứng thụ động. Chuyên gia đánh giá thế nào về quan điểm này?

Doanh nhân, chuyên gia, nhà khoa học doanh nghiệp Lê Văn Vương - Giám đốc Công ty TNHH SX & TM Vương Thành Công

Ông Lê Văn Vương: Tôi đồng ý rằng nhận định “Việt Nam phụ thuộc quá nhiều vào xuất khẩu cà phê nhân thô”. Đó thực sự là một trong những “nút thắt” lớn nhất, kìm hãm giá trị gia tăng của ngành. Chúng ta đang tự đặt mình ở vị trí thấp hơn, gần như thuộc vào các khâu chế biến, rang xay, phát triển sản phẩm, xây dựng thương hiệu ở nước ngoài. Tôi từng ngồi một cửa hàng cà phê tại Kuching (Malaysia), nhìn barista (chuyên pha chế) cẩn thận làm ra từng ly Espresso; đã đứng giữa vùng trồng Arabica nghe nông dân kể chuyện đời; có dịp gặp gỡ những khách hàng đam mê cà phê đến từ nhiều nơi trên thế giới. Tuy nhiên, khi nhắc về Việt Nam – quốc gia xuất khẩu cà phê lớn thứ hai thế giới, đôi mắt họ sáng lên vì sản lượng, nhưng lại chùng xuống khi hỏi: “Cà phê Việt của các bạn đâu? Thương hiệu của các bạn là gì?”. Câu hỏi đó khiến tôi trăn trở suốt nhiều năm.

Vấn đề cốt lõi là chúng ta đang bán “giấc mơ” của mình… dưới dạng thô. Với đất đỏ bazan màu mỡ, khí hậu lý tưởng, Việt Nam đầy tiềm năng trở thành vùng đất “vàng” cho cà phê. Thế mà ta phần lớn cung cấp nguyên liệu, giá trị thật lại thuộc về những thương hiệu rang xay, đóng gói cách nửa vòng trái đất. Khi chỉ xuất thô, doanh nghiệp mãi đứng ở đáy chuỗi giá trị – giá biến động thì chịu, tiêu chuẩn thay đổi phải chạy theo. Đi nhiều nơi, tôi nhận ra điểm yếu lớn của ngành: Thiếu sự liên kết, nông dân, hợp tác xã, doanh nghiệp vẫn mạnh ai nấy làm. Cà phê qua nhiều lớp thương lái, khó kiểm soát chất lượng, truy xuất nguồn gốc. Sản xuất nhỏ lẻ khiến khó tiếp cận công nghệ, khó đạt chứng nhận quốc tế.

Chúng ta đang thiếu mô hình chuỗi giá trị đồng bộ như ở Colombia, Brazil hay Ethiopia – những nước sản xuất lớn. Ngoài ra, thế giới biết Việt Nam là bên đứng thứ hai về xuất khẩu, song chưa có một thương hiệu quốc gia thật sự đủ mạnh trên trường quốc tế. Chúng ta có lượng, nhưng thiếu chất; tuy sở hữu tài nguyên, song thiếu bản sắc. Muốn đi xa, không thể tiếp tục đi một mình. Tôi cho rằng đã đến lúc ngành cà phê Việt cần chuyển mình: Đẩy mạnh chế biến sâu tại chỗ, từ rang xay, hòa tan đến cold brew (phương pháp pha bằng cách ngâm cà phê xay trong nước lạnh), capsule (viên nén),... Doanh nghiệp cần kể câu chuyện về đất, về người, về nắng gió và hương vị cao nguyên mang bản sắc riêng; cần chuỗi liên kết chặt chẽ, từ nông dân đến tay người uống. Tôi mơ một ngày, khi ai đó cầm gói cà phê tại Paris, New York hay Tokyo, sẽ thấy dòng chữ: “Proudly from Vietnam” (Tự hào đến từ Việt Nam).

Phóng viên: Theo chuyên gia, đâu là khó khăn lớn nhất ngành cà phê thế giới phải đối mặt? Nguyên nhân nào khiến chất lượng, sản lượng mặt hàng này tại những quốc gia sản xuất lớn như Brazil, Colombia và Ethiopia liên tục suy giảm, làm giá cả biến động mạnh thời gian qua?

Ông Lê Văn Vương: Nếu nói về tình cảnh của ngành cà phê thế giới hiện nay, tôi sẽ dùng hai chữ: Mong manh. Cà phê sống dựa hoàn toàn vào thiên nhiên, mặc dù thiên nhiên đang đổi thay từng ngày. Biến đổi khí hậu không còn là điều gì xa xôi, những cơn mưa bất chợt kéo dài, rồi hạn hán, sương muối, mưa đá, thậm chí cả sương giá,… khiến mùa vụ thất thường, sản lượng sụt giảm, chất lượng khó kiểm soát. Cây cà phê vốn mỏng manh, dễ tổn thương hơn bao giờ hết. Khi thời tiết thay đổi, tình trạng sâu bệnh xuất hiện ngày dày đặc, với tuyến trùng, gỉ sắt lá, mọt, sâu đục thân,… bùng phát mạnh. Qua đó, chi phí sản xuất tăng chóng mặt – từ phân bón, nhân công đến vận chuyển, khủng hoảng năng lượng toàn cầu. Khi một mắt xích trong chuỗi cung toàn cầu trục trặc, cả hệ thống chao đảo theo hiệu ứng domino.

Ngay cả các cường quốc cà phê như Brazil, Colombia hay Ethiopia cũng không thoát khỏi vòng xoáy đó. Brazil từ hạn hán đến sương giá, rồi mưa đá – khiến cây cà phê suy kiệt, sản lượng giảm nhiều niên vụ. Ở Colombia, mưa triền miên khiến hoa cà phê nở không đều, trái chín không đồng bộ, chất lượng giảm sút. Ethiopia vừa bất ổn chính trị, vừa khí hậu thất thường, hạ tầng yếu, khiến người trồng cà phê không còn đủ sức bám vườn. Khi cung giảm, cầu không đổi, giá cà phê thế giới tự khắc tăng vọt, thị trường thêm khó lường. Và rồi, người trồng cà phê lại là bên đầu tiên chịu rủi ro, bởi chỉ cần thời tiết lệch đi một chút, công sức cả năm có nguy cơ mất trắng.

Phóng viên: Đối với doanh nghiệp Việt Nam, điển hình như Công ty TNHH SX & TM Vương Thành Công, giá cà phê tăng cao mang đến cơ hội, thách thức ra sao? Thưa ông?

Ông Lê Văn Vương: Tôi vẫn hay nói, “Giá cao giống con sóng bạc đầu, ai biết lướt sẽ đi xa, còn không dễ bị cuốn trôi.” Với doanh nghiệp như Vương Thành Công, đây là cơ hội cải thiện doanh thu, nếu đã chủ động vùng nguyên liệu từ trước. Giá tốt giúp nông dân thu nhập cao hơn, đời sống đỡ nhọc nhằn, khiến họ thêm gắn bó với cây cà phê – từ đó mạnh dạn đầu tư lại, nâng chất lượng mùa vụ sau. Trong lúc các nước lớn như Brazil hay Colombia giảm sản lượng, Việt Nam – nhất là dòng Robusta, thêm khả năng chiếm lĩnh thị phần.

Tuy nhiên, thách thức cũng không ít. Doanh nghiệp trong nước, đặc biệt quy mô vừa và nhỏ, chưa đủ tiềm lực tài chính để trữ hàng lớn khi giá cà phê leo thang, chi phí đầu vào tăng, lợi nhuận dễ bị bào mòn. Những hợp đồng đã ký từ trước với giá thấp trở thành gánh nặng. Cạnh tranh nguồn nguyên liệu trở nên khốc liệt bởi các nhà nhập khẩu sẵn sàng trả giá cao mua bằng được cà phê Việt. Và rồi, người tiêu dùng thường phải gánh chịu. Giá nguyên liệu tăng kéo theo giá bán lẻ buộc khách hàng cân nhắc lại túi tiền và thói quen tiêu thụ. Có người chọn chuyển sang thương hiệu nội địa giá “mềm” hơn, có trường hợp bắt đầu “uống ít lại, nhưng chọn loại ngon hơn” – một cơ hội quý cho các dòng cà phê đặc sản nếu biết nắm bắt.

Phóng viên: Như đã đề cập, cuộc khủng hoảng khí hậu toàn cầu gia tăng đặt tương lai ngành cà phê vào tình thế rất bấp bênh. Trên cương vị người có nhiều nỗ lực cống hiến (doanh nhân, chuyên gia, nhà khoa học,…), ông có kỳ vọng gì về sự hỗ trợ hơn nữa từ các cấp chính quyền, tổ chức trong nước cùng cộng đồng quốc tế?

Ông Lê Văn Vương: Với góc nhìn của một doanh nhân, chuyên gia, nhà khoa học nông nghiệp, tôi tin ngành cà phê Việt muốn phát triển bền vững cần hệ sinh thái đồng bộ – nơi mọi người cùng chung tay hành động. Chính quyền nên có chính sách tín dụng ưu đãi, đầu tư công nghệ chế biến, giống mới thích nghi biến đổi khí hậu, quy hoạch vùng nguyên liệu bền vững. Các tổ chức trong nước cần hỗ trợ công nghệ canh tác thông minh, tiêu chuẩn chứng nhận quốc tế, tạo quỹ chuyển đổi xanh. Về phía cộng đồng quốc tế, sự đồng hành thông qua cam kết thu mua dài hạn, đầu tư trực tiếp vào vùng trồng, thay vì chỉ mua sản phẩm cuối, sẽ giúp tạo giá trị công bằng, bền vững từ gốc.

Phóng viên: Với thách thức hiện tại, gần như có thể khẳng định, khởi nghiệp bằng cây cà phê không phải điều dễ dàng. Nghề tuy khó nhọc, đầy rủi ro nhưng vẫn có cơ hội nếu làm đúng cách. Là người thầy “truyền lửa” cho nhiều bạn trẻ, người đam mê tại các lớp học miễn phí về quy trình canh tác, chế biến cà phê hữu cơ, ông đánh giá thế nào về tiềm năng của ngành, trong tương lai?

Ông Lê Văn Vương: Tại Vương Thành Công, các lớp học cà phê hữu cơ không chỉ dạy kiến thức mà còn thúc đẩy thực hành, giúp học viên hiểu sâu, làm thật, gắn kết thành cộng đồng. “Chúng tôi đã xây dựng thành công và đang có kế hoạch mở rộng mô hình canh tác cà phê bền vững có chứng nhận hữu cơ từ vườn đến ly, phát triển tài liệu điện tử, xây dựng chương trình ươm tạo khởi nghiệp, kết nối quốc tế nhằm đưa tinh thần cà phê sạch Việt vươn ra thế giới. “ Khởi nghiệp cà phê hữu cơ là thử thách dài hơi, nhưng mỗi giọt cà phê sạch, nếu được làm bằng tâm - trí, sẽ khẳng định mạnh mẽ về một Việt Nam không chỉ giỏi sản xuất, mà còn kể được câu chuyện đầy cảm hứng.

Phóng viên: Cảm ơn ông!