Nghề khai thác Dầu Rái
Theo nhà bác học Lê Quý Đôn trong Phủ biên tạp lục, dưới thời các chúa Nguyễn, nghề lấy dầu rái ở Đàng Trong đã được Nhà nước phong kiến quản lý phục vụ nhu cầu tiêu thụ nội địa và xuất khẩu.
Cây dầu rái
Cây dầu rái bắt đầu cho dầu từ năm 2 - 3 tuổi, chu vi thân cây chừng 40 phân. Càng nhiều năm lượng dầu khai thác càng tăng lên. Muốn lấy dầu, người thợ phải mở miệng và vạt máng. Miệng là một khoảng cắt ở thân cây, rộng 15 - 20 phân, sâu vào thân chừng 2- 3 phân, hình lòng chảo. Đây là nơi dầu từ thân cây thoát ra ngoài. Người ta dùng một dụng cụ có hình dáng như chiếc cuốc nhỏ gọi là dời để mở miệng. Những cây dầu lớn, người ta mở 2 đến 3 miệng.
Mở miệng lấy dầu là một thao tác đòi hỏi người thợ phải có tay nghề, giàu kinh nghiệm để xử lý làm sao cho miệng càng ngày càng cho dầu nhiều hơn. Những người non tay nghề, vạt miệng không đúng kỹ thuật, không những dầu khai thác được ít mà còn làm ảnh hưởng đến tuổi thọ của cây.
Thuyền thúng được đan bằng tre có quét dầu rái chống thấm nước dùng để đi câu mực của ngư dân đi biển
Khi đã mở miệng, người thợ dùng đuốc hơ lửa vào đó để dầu chảy xuống máng. Máng được đặt trong một lỗ đào sâu dưới đất, ngay phía dưới miệng. Đuốc làm bằng thân cây bông vang (hoặc cây dẻ) chẻ nhỏ, bó thành từng bó, dài 1- 2m, có niềng bằng kim loại để khi đốt phần trên không bị xòa ra.
Người thợ có nghề, khi hơ lấy dầu cũng đồng thời làm cho dầu chín (có màu trong veo), rồi dùng một chiếc cọ vuốt cho dầu chảy ngay xuống máng. Dầu trong máng khi đầy được đổ vào xô. Đầy xô thì đổ vào thùng. Thùng và xô đều làm bằng gỗ. Mỗi thùng có dung tích chừng 20 lít.
Sản phẩm từ cây dầu có 2 loại chính là dầu tía (nước lỏng) và dầu trắng (nước lỏng để đặc lại). Mỡ dầu làm váng nổi trên mặt, được coi là sản phẩm tốt nhất, dùng để đánh bóng nón lá (gọi là kéo dầu). Dầu rơi vãi ra ngoài máng, khô cứng lại gọi là ngược chai. Loại chai khô đóng trên mặt máng, xô, thùng, gọi là chài chò hay chai bóng.
Quét dầu rái chống thấm nước cho sản phẩm thuyền thúng dùng đi biển
Dân gian dùng chai chò tán nhỏ, trộn vào cháo cho trẻ sơ sinh ăn để “chặt dạ” hoặc rắc vào than hơ lên cơ thể cho “rắn chắc da thịt”.
Phần lớn sản phẩm dầu rái dùng để đánh bóng lên nón, ghe, thúng, xiểng, thùng quảng. Có nơi còn trát lên phên tre, ngói lợp nhà. Ngày nay, nhựa dầu rái còn dùng trong kỹ nghệ hóa mỹ phẩm, làm sơn, dầu bóng, vec ni, công nghệ in, kỹ nghệ dược phẩm, làm đuốc thắp sáng...
Dầu rái là một cây trồng làm bóng mát rất quan trọng của các tỉnh phía Nam, nhất là Thành phố Hồ Chí Minh, Cần Thơ, Thủ Dầu Một, Buôn Ma Thuật... Từ đầu thế kỷ XX, dầu rái đã được người Pháp mang ra Hà Nội, trồng ở vườn Bách Thảo. Những cây dầu rái trồng ở miền Bắc, chủ yếu cũng lấy giống từ các cây này.
Ngày trước, khai thác dầu là một nghề nguy hiểm, phải đối mặt thường xuyên với bệnh tật, rắn độc, thú dữ, nên người thợ có rất nhiều điều cấm kỵ và nghi lễ cầu phúc. Trước khi vào rừng lấy dầu mà gặp chim hót buổi sáng tiếng cộc lốc, cây ngã chắn ngang lối đi, rắn hoặc rùa bò ngang đường, có ai từ phía sau gọi giật lại... họ đều cho đó là điềm xấu, phải dời lại ngày khác. Hằng năm, vào dịp đầu xuân, những người làm nghề khai thác dầu rái tổ chức lễ cúng mở rừng để cầu mong một năm làm nghề được êm xuôi, thuận lợi.
Dưới thời phong kiến, người thợ lấy dầu, đóng thuế cho nhà nước bằng dầu và được miễn sưu dịch. Rầu rái là nguyên liệu quan trọng trong kỹ nghệ đóng ghe bầu miền Trung nổi tiếng một thời. Cùng với vỏ cây xác mắm, dầu rái được dùng để chống thấm, chống mối mọt, tăng thêm độ bền mà vẫn giữ được độ đàn hồi cho các nan tre đan thành lườn ghe bầu, ghe câu, thúng chai...
Bom đạn chiến tranh tàn phá khốc liệt rừng dầu. Những năm gần đây, nạn phá rừng bừa bãi lại một lần nữa làm thu hẹp đáng kể diện tích rừng dầu trong cả nước. Nhiều nơi, cây dầu đã hoàn toàn mất dấu tích. Rừng dầu ở núi Lớn sở dĩ còn tồn tại vì người dân tự giác bảo vệ rất nghiêm ngặt và biết tổ chức khai thác hợp lý.
Nhu cầu về dầu rái hiện vẫn còn rất đáng kể. Đất rừng miền tây Quảng Ngãi nhiều nơi rất thích hợp với cây dầu rái. Vì vậy cần nghiên cứu, nhân giống để dầu rái trở thành một trong những giống cây phủ xanh đất trống đồi trọc, làm giàu rừng, đồng thời mang lại nguồn lợi đáng kể cho người trồng.
Bài, ảnh: Lê Hồng Khánh
Tin liên quan
Tin mới hơn

Cổng làng trong lòng phố
08:55 | 08/07/2025 Làng nghề, nghệ nhân

Giữ hồn văn hóa làng nghề thêu thổ cẩm Lan Rừng
09:18 | 07/07/2025 Làng nghề, nghệ nhân

Thắp lại lửa nghề làng gốm trăm năm tuổi ở miền sông nước
09:18 | 07/07/2025 Làng nghề, nghệ nhân

Thuỷ Xuân - Thơm mãi một làng nghề
09:18 | 07/07/2025 Làng nghề, nghệ nhân

Làn gió mới cho vùng chè Thái Nguyên
11:01 | 04/07/2025 Làng nghề, nghệ nhân

Chuẩn bị cho Festival Quốc tế 2025: Bảo tồn và phát triển làng nghề truyền thống
12:15 | 03/07/2025 Làng nghề, nghệ nhân
Tin khác

"Gieo mầm số" cho đất nghề Phú Xuyên
09:31 | 03/07/2025 Làng nghề, nghệ nhân

Gìn giữ và phát huy nghề truyền thống của đồng bào Hrê ở huyện Ba Tơ
14:07 | 02/07/2025 Làng nghề, nghệ nhân

Mùa sen ở hồ Tây
11:48 | 02/07/2025 Làng nghề, nghệ nhân

Nghề Đúc Đồng Đại Bái: Tinh Hoa Văn Hóa Bắc Ninh
14:01 | 01/07/2025 Làng nghề, nghệ nhân

Đưa sản phẩm làng nghề lên sách, tăng cơ hội xuất khẩu
10:30 | 30/06/2025 Làng nghề, nghệ nhân

Bảo tồn văn hóa làng nghề qua sản phẩm OCOP của Hà Nội
10:30 | 30/06/2025 Làng nghề, nghệ nhân

Gia Lâm: Địa danh “Dương Xá” được bảo hộ nhãn hiệu tập thể cho sản phẩm nông sản chế biến
10:24 | 26/06/2025 Làng nghề, nghệ nhân

Gìn giữ tinh hoa làng nghề xứ Quảng
11:03 | 25/06/2025 Làng nghề, nghệ nhân

Chuyện của “Vua gỗ lũa Trai Vàng”
11:02 | 25/06/2025 Làng nghề, nghệ nhân

Nghệ nhân sinh vật cảnh năng động, sáng tạo
11:02 | 25/06/2025 Làng nghề, nghệ nhân

Làng nghề xứ Thanh – Nơi kết tinh tinh hoa văn hóa cha ông
10:49 | 23/06/2025 Làng nghề, nghệ nhân

Giữ lửa nghề bánh tráng Thuận Hưng
10:21 | 23/06/2025 Làng nghề, nghệ nhân

Đổi thay tích cực cho nghề nuôi biển: Tháo gỡ các nút thắt
10:08 | 23/06/2025 Làng nghề, nghệ nhân

Làng nghề dệt lanh Lùng Tám – Nét văn hóa Mông trên Cao nguyên đá
09:01 | 19/06/2025 Làng nghề, nghệ nhân

Nghệ nhân “hồi sinh” các con giống bột cổ
11:09 | 18/06/2025 Làng nghề, nghệ nhân

Tọa đàm “Pháp lý nền tảng bảo vệ thương hiệu nông sản, làng nghề xanh” lần I/2025
14:00 Tin tức

Thanh Hóa: Chương trình MTQG xây dựng nông thôn mới cần được triển khai đồng bộ, phù hợp thực tế từng vùng, miền
13:58 Tin tức

Cổng làng trong lòng phố
08:55 Làng nghề, nghệ nhân

Xã Bát Tràng thu ngân sách nhà nước 6 tháng đầu năm 2025 đạt hơn 39 tỷ đồng
08:53 Kinh tế

Tổng Bí thư Tô Lâm: Kịp thời phát hiện, xử lý các sai phạm liên quan đến sắp xếp tổ chức bộ máy
08:50 Tin tức