“Vị thần” hộ mệnh của người dân

Xã Ma Nới chủ yếu là đồng bào dân tộc Raglai sinh sống, tập trung tại các thôn Ú, Hà Dài, Gia Hoa, Do, Gia Rót, đời sống chủ yếu dựa vào sản xuất nông nghiệp. Ngày trước, người dân dùng nỏ để săn bắn thú rừng. Tuy nhiên, theo nhiều đồng bào dân tộc nơi đây, số lượng thú rừng (hươu, nai, lợn rừng…) ngày một ít, vì thế nỏ được đồng bào chủ yếu dùng nỏ để săn bắn chim muông, diệt chuột phá hoại mùa màng. Chiếc nỏ đã gắn bó với người Raglai từ ngàn đời nay, hầu như gia đình nào cũng có ít nhất một chiếc nỏ. Chiếc nỏ còn được đồng bào sử dụng cho mục đích bảo vệ gia đình như “vị thần” hộ mệnh luôn kề vai sát cánh nơi đại ngàn.

Anh Chu Ru Phấn - Chủ tịch Hội Nông dân xã Ma Nới cho biết: Ngoài nghề đan lát, đan gùi, thì người dân nơi đây còn biết làm nỏ. Không ai nhớ rõ, nhưng nghề làm nỏ ở đây phải có từ rất lâu rồi. Chiếc nỏ đã góp phần xây dựng bảo vệ chủ quyền, đất nước và bảo vệ sự bình yên cho các thôn bản. Còn ngày nay, nỏ được dùng để bảo vệ cây bắp, cây đậu, khoai mì. Ngày xưa trai tráng trong làng ai ai cũng phải biết bắn nỏ. Hàng năm, cứ vào các ngày lễ hội, địa phương luôn tổ chức các hoạt động thể thao bắn nỏ, nhằm giúp cho người dân có điều kiện giao lưu học hỏi. Bắn nỏ là một môn thể thao truyền thống, vừa giúp gìn giữ nét đẹp văn hóa của dân tộc, vừa giáo dục con cháu tự hào về cội nguồn dân tộc.

Giữ gìn làng nghề làm nỏ truyền thống của dân tộc Raglai.

Tận mắt nhìn chiếc nỏ xinh xắn nhưng lực bắn xa đến 20-25m, nhẹ nhàng không gây tiếng động, ít ai biết rằng để tạo nên thành phẩm, những người nghệ nhan phải ngày đêm miệt mài, tỉ mỉ từng khâu một. Theo dân địa phương cho biết, nghề làm nỏ được mọi người truyền cho nhau qua các thế hệ. Lúc đầu có thể chưa được đẹp, còn bị nhiều khuyết điểm, sau này, người nghệ nhân miệt mài theo học, tập luyện hằng ngày và dần dần đã tạo ra được những chiếc nỏ có độ bền và chuẩn xác hơn.

Lưu giữ làng nghề truyền thống

Để làm được chiếc nỏ đạt chuẩn, tốt, ngắm đâu trúng đó là điều không hề đơn giản, đòi hỏi ở người thợ sự khéo léo, tỉ mỉ qua nhiều công đoạn: làm cánh nỏ, thân nỏ, dây nỏ và cung tên. Phải mất thời gian ít nhất 7-10 ngày tùy từng loại, cái khó nhất của việc làm nỏ là tìm nguyên liệu trên rừng sâu 2-3 ngày đường. Thân nỏ thường được làm bằng cây bằng lăng, bo bo hoặc cây va róa (theo tiếng dân tộc), dây làm bằng lồ ô và tên bắn làm bằng cây nứa.

Sau khi tìm được nguyên liệu đem về hơ nóng uốn tạo hình theo yêu cầu. Nếu người thợ không chuyên dễ mắc thiếu sót khiến khung uốn bị gãy, hoặc bắn sẽ không chính xác. Thông thường cánh nỏ có sải khoảng 1,2m nhưng tùy theo yêu cầu của người dùng có thể làm những cánh nỏ có sải lên đến 1,4m hoặc hơn. Đặc biệt, hai bên cánh nỏ phải được đẽo thật đều, có độ nặng bằng nhau và nằm cân đối so với thân nỏ thì mới chuẩn. Sau khi công đoạn làm thân và cánh nỏ hoàn thành người thợ tiếp tục công đoạn vào rừng hái dây mây già để làm dây nỏ. Dây mây lấy về được ngâm vào nước để tạo độ dẻo sau đó vót cho thật nhẵn, hai đầu chẻ ra, bện dây vào nhau như bện tóc đuôi sam, rồi cột chắc vào cánh nỏ.

Nỏ có nhiều loại, phù hợp với mọi lứa tuổi, người nhỏ bắn loại nỏ nhỏ, còn người lớn bắn loại nỏ to hơn. Bắn nỏ vừa thể hiện được sức mạnh và sự khéo léo, người bắn nỏ phải thường xuyên tập luyện và ngắm thật kỹ thì độ chính xác mới cao. Người nghệ nhân lành nghề cho biết thêm, một chiếc nỏ có tuổi thọ rất cao, từ 10 - 25 năm tuổi.

Hiện trong làng vẫn còn nhiều nhà theo nghề làm nỏ, có những gia đình cả 5 thành viên đều theo nghề truyền thống này. Mỗi tháng có thể tạo ra từ 3 - 6 chiếc nỏ, giá bán từ 300.000 - 350.000 đồng/nỏ nhỏ và 400.000 - 500.000 đồng/nỏ lớn, cho thu nhập thêm trên 1,2 triệu đồng/tháng.

Nghề làm nỏ tuy không còn phát triển thịnh vượng như trước nhưng các nghệ nhân nơi đây vẫn ngày đêm hăng say với nghề, một lòng giữ gìn làng nghề truyền thống. Bên cạnh đó, hàng năm, vào các ngày lễ hội, địa phương luôn tổ chức cuộc thi bắn nỏ giúp người dân có điều kiện giao lưu học hỏi, bảo tồn và phát huy giá trị của vật dụng cổ truyền mang đầy bản sắc dân tộc.

Bài và ảnh Mộc Tâm