Tâm huyết của đông bào dân tộc Châu Mạ

Ấp 4, xã Tà Lài, huyện Tân Phú (Đồng Nai) nơi có đông đồng bào Châu Mạ với khoảng 118 hộ sinh sống. Người Mạ ở đây có nhiều nghề truyền thống như đan gùi, đan lát, rèn xà gạc, diều sáo… Trong đó, dệt thổ cẩm được xem là nghề truyền thống tiêu biểu nhất. Ngoài thời gian làm nương rẫy, người phụ nữ đồng bào Châu Mạ lại gắn mình bên khung cửi.

Nghề dệt thổ cẩm của người Châu Mạ khá đặc sắc, tạo ra những sản phẩm mang tính riêng biệt như khăn quàng cổ, những tấm vải nhiều màu sắc với các họa tiết hoa văn tinh tế như: con người, con mắt, con trâu, con dê, con bướm, chim chóc, cây cối, con khỉ, hình ảnh mặt trời, cây đèn sáp, bàn thờ thần linh… Tất cả những họa tiết hoa văn với cách thể hiện cách điệu đều có ý nghĩa riêng của chúng. Hầu hết, nó liên quan đến tư duy của cộng đồng người Châu Mạ về cuộc sống, thế giới, và những kinh nghiệm được đúc kết, trải nghiệm qua bao đời. Chúng được thể hiện trên thổ cẩm với những nét tinh tế, sắc sảo qua sự khéo léo của mỗi người dệt; đặc biệt là những nghệ nhân.

Dệt thổ cẩm trải qua nhiều công đoạn như quay sợi, nhuộm màu, mắc khung, tạo hoa văn, dệt… Thế nên với những người mới học dệt sẽ gặp rất nhiều khó khăn. Khó nhất là việc tạo hình các hoa văn lên sản phẩm sao cho hài hòa, cân đối. Dệt thổ cẩm vất vả lắm, đòi hỏi người phụ nữ phải kiên nhẫn, có sức khỏe, đôi bàn tay khéo léo và óc sáng tạo. Phải tỉ mẩn ngồi nhặt sợi để tạo từng đường hoa. Trung bình một chiếc áo, váy phải làm gần một tuần. Với những tấm vải rộng hoặc chăn phải mất hơn nửa tháng mới dệt xong.

Những năm trước đây, nghề này rất phát triển. Sản phẩm làm ra không chỉ bán cho khách du lịch tại khu du lịch rừng sinh thái Nam Cát Tiên mà còn được tiêu thụ trên thị trường cả nước. Tuy nhiên, những năm gần đây, do ảnh hưởng của sản phẩm công nghiệp và quá trình hội nhập nên nghề truyền thống mang bản sắc văn hóa dân tộc này đang bị mai một. Chất lượng, mẫu mã sản phẩm không cạnh tranh được với các sản phẩm dệt may trên thị trường. Do vậy, hàng hóa làm ra khó tìm thị trường tiêu thụ, đời sống người lao động làm nghề đang gặp nhiều khó khăn. Chính vì điều đó, số lượng người dệt cũng giảm dần. Hiện ở ấp chỉ còn khoảng 10 hộ gia đình duy trì việc dệt thổ cẩm thường xuyên. Những ai còn gắn bó, muốn giữ gìn nghề truyền thống của dân tộc mình thì phải tự tìm đầu ra cho sản phẩm. Không tiêu thụ được sản phẩm tại địa phương, nên mỗi khi dệt ra sản phẩm là người dệt phải bảo quản đợi đến tháng 12 hàng năm bắt xe khách đến các tỉnh có đông bào dân tộc sinh sống để chào bán sản phẩm.

Duy trì và phát triển nghề truyền thống

"Nghề dệt thổ cẩm là nghề truyền thống từ bao đời nay của dân tộc Châu Mạ. Rời khung cửi có nghĩa là rời xa bản sắc văn hóa đã ăn sâu vào máu thịt của người Mạ nơi đây. Tuy công việc này thu nhập không cao, nhưng tôi vẫn luôn hy vọng một ngày không xa, nó sẽ khởi sắc trở lại", chị K'Ðiều là người tiên phong tìm đầu ra cho sản phẩm chia sẻ.

Đứng trước nguy cơ bị mai một, từ năm 2008, tỉnh Đồng Nai đã triển khai đề án “Khôi phục và phát triển nghề dệt thổ cẩm truyền thống của người Châu Mạ, xã Tà Lài, huyện Tân Phú”. Thời gian qua, huyện Tân Phú cùng với các sở, ngành của tỉnh và nhiều cá nhân tâm huyết với nghề đã đầu tư nhiều công sức dần khôi phục lại nghề truyền thống này. Huyện Tân Phú cũng đã đầu tư xây dựng nhà xưởng theo truyền thống người dân tộc Châu Mạ; tổ chức được các lớp dạy học nghề dệt, may thổ cẩm. Đặc biệt lớp dạy nghề không chỉ dành cho chị em đã có gia đình mà còn thu hút được lớp trẻ có tay nghề cao tham gia trong dạy và truyền nghề truyền thống cho các thế hệ sau. Hầu hết các chị em sau khi tham gia khóa học về đều có thêm nghề phụ, cho thu nhập đáng kể, góp phần nâng cao đời sống gia đình.

Tuy nhiên, theo ông Nguyễn Hữu Kỳ, Trưởng phòng Kinh tế và Hạ tầng huyện Tân Phú, Nhà nước cần có chính sách hỗ trợ kinh phí để các hộ gia đình người dân tộc ở các làng nghề mua sắm, cải tiến khung, thoi, lược, dệt… giúp người lao động tiếp cận kỹ thuật mới trong sản xuất để tạo ra những sản phẩm có chất lượng và phù hợp với thị hiếu người tiêu dùng. Đồng thời tạo điều kiện để các doanh nghiệp đầu mối phát triển làm nòng cốt tiêu thụ sản phẩm, tạo đà cho làng nghề phát triển ổn định và bền vững, góp phần tạo việc làm ổn định cho người dân bản địa, duy trì và phát huy các giá trị văn hóa của dân tộc.

Mỹ Tiên