Năm 1948, trong kháng chiến chống Pháp, ông Tuy – quê ở Ba Đồn (Quảng Bình) – bị thương nặng tại mặt trận Quảng Trị và được đưa ra xã Đồng Văn để an dưỡng. Trong thời gian này, ông ở tại nhà bà Phan Thị Thiết ở xóm Tiên Kiều và nên duyên cùng con gái bà. Mang trong mình tình yêu nghề và nỗi nhớ quê hương, ông đã trở về quê lấy khung làm nón rồi mang ra Đồng Văn truyền dạy cho gia đình và bà con lối xóm. Cũng từ đây, nghề làm nón bén rễ tại mảnh đất chưa từng biết đến công việc này, phát triển mạnh mẽ và trở thành nguồn sống cho cả xã.

Cựu binh Trần Văn Tuy là “ông tổ” nghề nón ở xã Đồng Văn.

Theo ông Trần Văn Sinh – con trai ông Tuy, thời điểm đó, cả làng chong đèn thâu đêm làm nón, người truyền người, nhà nhà học nghề. Sáng sớm, phụ nữ gánh nón đi bán ở các chợ gần xa như chợ Lường, chợ Rạng, chợ Dùng. Cứ thế, nón lá Đồng Văn dần khẳng định được vị trí và trở thành biểu tượng của sự cần cù, khéo léo và đoàn kết.

Cụ Trần Đình Mạnh (95 tuổi) – người chứng kiến những ngày đầu lập nghề – kể lại: “Lúc đầu ai cũng bỡ ngỡ, nhưng nhờ ông Tuy chỉ bảo tận tình mà dân làng ai cũng học được. Đặc biệt sau ngày đất nước giải phóng, nghề nón càng phát triển rực rỡ. Chúng tôi làm nón để có tiền nuôi con, dựng nhà, mua sắm vật dụng sinh hoạt”.

Bà Lê Thị Bính – người gắn bó với nghề suốt 50 năm – cho biết, để làm ra một chiếc nón hoàn chỉnh phải trải qua rất nhiều công đoạn tỉ mỉ như chẻ vành, xâu lá, chằm, nức chân, quang dầu… Mỗi chiếc nón ngày đó bán được 5–7 hào, đủ để đổi lấy thịt cá, nuôi con ăn học.

Ông Trần Văn Sinh (con trai cụ Tuy) lần giở lại những tài liệu về cha.

Tuy nhiên, nghề nón Đồng Văn hiện đang đối mặt với nguy cơ mai một. Nguyên liệu hiếm, thu nhập thấp, cộng thêm sự thay thế của các loại mũ công nghiệp khiến nhiều người bỏ nghề. Hiện tại, chỉ còn một số ít người – chủ yếu lớn tuổi – giữ nghề như một cách gìn giữ ký ức, giữ cái tình với truyền thống. “Tôi vẫn làm vì nhiều người còn đặt hàng, và cũng bởi nghề này đã gắn bó cả đời tôi, là món nợ ân tình với ông Tuy và với quê hương” – bà Bính chia sẻ.

Dẫu trải qua bao thăng trầm, hình ảnh người cựu chiến binh Trần Văn Tuy vẫn sống mãi trong lòng người dân Đồng Văn như một biểu tượng của sự hy sinh thầm lặng, của tình yêu nghề, yêu quê hương sâu đậm. Chính ông đã thắp lên ngọn lửa nghề truyền thống, để lại di sản quý giá không chỉ về kinh tế mà còn về văn hóa cho mảnh đất này.