Âm thanh tuổi thơ từ làng nghề cổ

Gia đình ông Nguyễn Đức Hưởng đang làm trống bỏi để bán dịp Trung thu.

Trong ký ức của nhiều thế hệ, mỗi mùa Trung thu về, trẻ em không chỉ háo hức chờ phá cỗ, rước đèn mà còn say mê với âm thanh “tạch tạch” rộn rã của chiếc trống bỏi. Món đồ chơi dân gian này có xuất xứ từ làng Báo Đáp (Ninh Bình), nơi nổi tiếng với nghề chế tác đèn lồng Trung thu.

Từ những năm 1960, bên cạnh đèn ông sao, nghệ nhân làng nghề Báo Đáp đã sáng chế ra trống bỏi, tạo nên nét riêng có cho làng nghề. Trống nhỏ bé, vừa gọn trong tay trẻ, nhưng khi quay, những bánh răng nhỏ trên cán gạt vào dùi trống, tạo âm thanh vang vọng, giòn giã, như nhịp nhạc vui tươi đệm cùng tiếng trống hội rước đèn.

Ông Nguyễn Đức Hưởng - nghệ nhân còn lưu giữ nghề làm trống bỏi tại Báo Đáp chia sẻ: “Ngày xưa, Trung thu mà trong tay không có trống bỏi thì coi như thiếu hẳn niềm vui. Trẻ con vừa rước đèn, vừa gõ trống, tiếng vang lan khắp xóm làng”.

Để tạo ra một chiếc trống bỏi tưởng chừng đơn giản, người thợ phải tỉ mỉ qua nhiều công đoạn. Trước đây, tang trống làm bằng nứa, bịt kín hai đầu bằng giấy; khoảng 20 năm trở lại đây, người dân chuyển sang dùng đất sét.

Đất được chọn kỹ, nhào nhuyễn, ép khuôn rồi đem phơi nắng. Khi tang trống khô, nghệ nhân dùng hồ nếp dán giấy màu bên ngoài. Thứ hồ này không phải hồ công nghiệp, mà được nấu từ gạo nếp ngâm nước mưa, giã mịn rồi đun nhỏ lửa đến khi sền sệt.

Mặt trống gồm hai lớp: giấy bìa tạo độ chắc và lớp giấy trắng nhuộm vàng ở trên, được in thêm ngôi sao đỏ thủ công bằng dấu gỗ. Nếu dán không kín, tiếng trống sẽ chỉ “bộp bộp” vô hồn; còn khi mặt trống căng, liền lạc, âm thanh phát ra sẽ đanh gọn, trong trẻo.

Cán trống xưa làm bằng tre, nay thay bằng nhựa nhưng vẫn giữ cấu trúc bánh răng. Khi xoay, dùi nhỏ liên hồi gõ vào mặt trống, tạo nên chuỗi âm thanh rộn ràng, đặc trưng mà không loại đồ chơi nào thay thế được.

Nguy cơ mai một và khát vọng hồi sinh

Những chiếc trống bỏi Báo Đáp nhỏ bé nhưng công phu

Dẫu gắn bó với tuổi thơ của nhiều thế hệ, trống bỏi ngày nay không còn hiện diện phổ biến. Cả làng Báo Đáp hiện chỉ còn vợ chồng ông Nguyễn Đức Hưởng làm nghề. Ông thừa nhận, mỗi mùa Trung thu, ông vẫn nhận đơn hàng từ Hà Nội hay các hội chợ, nhưng số lượng đã giảm nhiều, thu nhập lại không đáng kể. Giá bán sỉ hiện khoảng 5.000 đồng một chiếc.

Khó khăn lớn nhất là thiếu người kế nghiệp. Con cháu trong gia đình không theo nghề vì thu nhập bấp bênh, trong khi trẻ em ngày nay chuộng đồ chơi hiện đại hơn là những sản phẩm thủ công giản dị. Dù ông Hưởng từng mở lớp truyền nghề miễn phí nhưng hầu như không ai trụ lại vì không nhìn thấy tương lai kinh tế.

Nguy cơ mai một rõ rệt, nhưng trống bỏi vẫn có cơ hội hồi sinh nếu được định vị như một sản phẩm văn hóa và du lịch. Nhiều ý kiến cho rằng, cần đưa trống bỏi vào các chương trình giáo dục ngoại khóa, lễ hội văn hóa dân gian để trẻ em có dịp trải nghiệm. Đồng thời, có thể sáng tạo thêm phiên bản lưu niệm, cao cấp, kết hợp trang trí đẹp mắt để phục vụ du khách, biến trống bỏi thành “món quà tuổi thơ” mang về từ những chuyến đi.

Giữa nhịp sống hiện đại, nơi ánh đèn điện tử và âm thanh số hóa lấn át, tiếng “tạch tạch” của trống bỏi tưởng như quá đỗi nhỏ nhoi. Nhưng có lẽ, chính những âm thanh mộc mạc ấy lại nhắc nhở chúng ta về giá trị của ký ức và sự kết nối cộng đồng. “Hồi sinh” trống bỏi không chỉ là cứu lấy một nghề thủ công đang mai một mà còn là cách trao lại cho thế hệ mai sau niềm vui giản dị mà ấm áp của đêm trăng rằm./.