Kết quả một số cuộc khảo sát ngẫu nhiên cho thấy có đến 46% số làng nghề trong diện điều tra có môi trường bị ô nhiễm nặng (đối với không khí, nước, đất hoặc cả ba dạng trên) và có 27%
ô nhiễm vừa...

Sự gia tăng ô nhiễm tại các làng nghề đã dẫn đến tỷ lệ người mắc bệnh tại khu vực này đang có xu hướng ngày càng gia tăng. Các kết quả nghiên cứu trên thực tế cho thấy, tuổi thọ của người dân tại các làng nghề ngày càng giảm đi so với tuổi thọ trung bình của cả nước. Tại các làng nghề sản xuất kim loại, tỷ lệ cao người dân mắc các bệnh liên quan đến thần kinh, hô hấp, điếc, ung thư; đối với các làng nghề tái chế giấy có số lượng cao người dân mắc các bệnh phổi, thần kinh do chịu sức ép từ khói bụi, tiếng ồn, ô nhiễm không khí, hóa chất và các khí độc; tại các làng nghề chế biến lương thực, thực phẩm, tỷ lệ cao người mắc các bệnh về đường ruột, hô hấp.... Đặc biệt, các ô nhiễm về không khí do bụi và tiếng ồn thường khó xác định hơn cả và mang đầy cảm tính, bởi lẽ với những người dân bản địa quen với tiếng ồn thì mức độ cao đủ gây hại đối với họ lại thành… bình thường. Chính nguyên nhân này khiến người dân các làng nghề bị ô nhiễm “ru ngủ” lâu dài và vẫn “bình tĩnh” trước những nguy hại cận kề.

Làng gốm Thanh Hà - Hội An

Trong những năm gần đây, các cấp chính quyền từ Trung ương đến địa phương đã thực hành nhiều chính sách nhằm cải thiện điều kiện môi trường sống nói chung và môi trường tại các làng nghề nói riêng. Nhiều làng nghề đã từng bước cải tiến công nghệ...,tuy vậy tình trạng ô nhiễm vẫn tồn tại như những gì chúng ta đã thấy, tình hình chưa được cải thiện triệt để.

T.S Tôn Gia Hóa – Phó Chủ tịch Hiệp hội Làng nghề Việt Nam

Để các làng nghề phát triển một cách bền vững thì điều cốt lõi là cần kiểm soát được tốc độ phát triển phù hợp với khả năng xử lý các tác động của sản xuất. Đặc điểm của sản xuất tại các làng nghề là “nhỏ, lẻ” và “thủ công truyền thống”, việc phát triển ồ ạt sẽ tạo nên sự mất cân đối trong chuỗi cung ứng nguyên, nhiên vật liệu, sản phẩm, lao động và xử lý môi trường... Chính vì yếu tố này mà trong thời gian từ 2001 đến nay, cả nước đã hình thành có lẽ tới hàng trăm “ cụm công nghiệp làng nghề”, không ít trong số đó với những quy chế không hợp lý đã góp phần phá vỡ không gian làng nghề, biến làng nghề thành những “công trường thủ công” để laị những hậu quả khó khắc phục về môi trường cũng như không gian làng quê bị xâm phạm...

Lịch sử hình thành và phát triển các làng nghề ở Việt Nam đã chứng tỏ óc sáng tạo và tinh thần lao động cần cù của những người nông dân, thợ thủ công, liên tục phát triển từ đời này qua đời khác. Ở thời điểm hiện tại, với tốc độ phát triển như vũ bão của khoa học kỹ thuật, cuộc cách mạng công nghệ 4.0 đã và đang là một thách thức lớn cho sự tồn tại của các làng nghề. Cộng đồng các làng nghề Việt Nam cần phải có những hành động thực tế để bảo vệ những thành quả tốt đẹp do cha ông để lại mà trước hết là phải giữ được cái “Nghề” trong cái “Làng” thực sự chứ không thể biến làng thành “công xưởng” với đủ loại hệ lụy tới môi trường và đời sống xã hội.

Hãy thử liệt kê những công việc mà cộng đồng làng nghề chúng ta có thể làm được để có thể bảo vệ môi trường của làng một cách bền vững:

Phát huy những hoạt động cộng đồng: Ý thức của cộng đồng có lẽ là điểm đột phá đầu tiên nên làm trên con đường khắc phục những hậu quả xấu về môi trường do hoạt động sản xuất. Trong mỗi thôn, làng Việt Nam từ xa xưa đã tồn tại những “Hương ước”, những phong tục, tập quán... thể hiện sự cam kết của cộng đồng đối với những công việc chung, trong đó có không ít điều khoản quy định về những hành động bảo vệ cảnh quan làng quê, vệ sinh ngõ xóm... Tuy nhiên sự phát triển kinh tế, xã hội cùng với những xáo động về dân cư khiến cho những hương ước làng xã dần bị lãng quên. Khôi phục lại những quy ước dưới dạng “Hương ước” đó là cơ hội để các làng nghề có được sự đồng thuận trong công cuộc bảo về môi trường. Ý thức của cộng đồng cuối cùng vẫn là yếu tố quyết định, việc lấy ý kiến người dân về các công việc của làng rất cần được tiến hành thường xuyên thông qua các hoạt động hội, đoàn và nhất là các hội nghề nghiệp.

Tăng cường các biện pháp để đảm bảo an toàn môi trường tại các làng nghề.

Những hoạt động giao lưu, học hỏi thông qua hoạt động của các hội nghề nghiệp sẽ giúp ích cho nhiều làng nghề tìm được hướng đi đúng đắn giải quyết tốt vấn đề môi trường, đảm bảo phát
triển bền vững.

Lựa chọn nghề mà phát triển: Cách đây hàng trăm năm, cha ông đã chọn nghề và truyền đời lại cho con cháu và nghề đó đã tồn tại đến ngày nay, tuy nhiên sự mai một của nhiều nghề truyền thống đã nói lên thực tại khiến thế hệ ngày nay phải suy nghĩ. Chúng ta cần có sự phân loại, phân tích trên thực tế địa phương để lựa chọn phát triển những nghề sử dụng nguyên liệu tại chỗ hoặc dễ kiếm, quá trình sản xuất ít gây tác động xấu đến môi trường. Tìm mọi cách để hạn chế và dần dần ngừng sản xuất với những ngành nghề sản sinh chất độc hại ngoài khả năng xử lý của cơ sở. Vẫn biết “Nghề” là nguồn sống hiện tại nhưng không thể đánh đổi lấy sự tàn phá sức khỏe và môi trường. Thật ra đây là một công việc rất khó, nhưng mỗi cộng động làng nghề tại các địa phương có thể dựa vào sự hỗ trợ của những chương trình lớn mà Nhà nước đang triển khai như “Chương trình xây dựng nông thôn mới”, “Chương trình mỗi xã một sản phẩm”, “Chương trình khuyến công”...

Đổi mới về kỹ thuật và công nghệ: Khẩu hiệu “Hiện đại hóa các công nghệ truyền thống” xem ra không phải dễ thực hiện nếu không có sự tìm tòi, học hỏi và truyền bá kinh nghiệm cho nhau giữa các cơ sở sản xuất và các nghệ nhân. Đặc biệt đối với các nghề tạo ra nhiều chất thải độc hại như nghề gốm, dệt, nhuộm, chế biến thực phẩm, nghề cơ khí.... Áp dụng các công nghệ mới, sử dụng năng lượng sạch, quy hoạch bố trí lại sản xuất...là những yếu tố kỹ thuật và quản lý cũng rất cần quan tâm để bớt nguồn chất thải, sử dụng tiết kiệm nguyên, nhiên vật liệu...

Từ khi “Luật môi trường” được ban hành, Nhà nước đã có hàng loạt chính sách để khuyến khích phát triển, đổi mới công nghệ nhằm giảm thiểu ô nhiễm môi trường. Nguồn vốn cho các hoạt động này tại các địa phương ngày càng được tăng lên, đây cũng là một lợi thế lớn cho các làng nghề lâu nay đã cung cấp nguồn thu đáng kể cho ngân sách địa phương. Thu hút được sự quan tâm của các cơ quan nghiên cứu, triển khai KHCN và tiếp cận được nguồn vốn từ các chương trình xây dựng, phát triển nông thôn chính là những việc cần làm của cộng đồng làng nghề nhằm tận dụng mọi nguồn lực để đổi mới công nghệ mà vẫn giữ được yếu tố truyền thống trong các sản phẩm nổi tiếng đồng thời giảm thiểu được những tác động xấu đến môi trường.

Bảo tồn và phát triển làng nghề theo hướng phục vụ du lịch:Một ưu thế của các làng nghề Việt Nam là đều nằm trong khu vực nông thôn, rừng núi...có phong cảnh thiên nhiên tươi đẹp và hầu hết có bề dày lịch sử phát triển lâu đời tạo nên những nét hấp dẫn khách du lịch. Nếu xác định phát triển theo hướng phục vụ du lịch thì cảnh quan, môi trường là điều cần quan tâm trước hết.

Bên cạnh việc xuất khẩu hàng thủ công mỹ nghệ ra nước ngoài, các làng nghề còn có khả năng “xuất khẩu tại chỗ” thông qua các hoạt động phục vụ du lịch, các sản phẩm thủ công sẽ được tăng giá trị kèm theo những câu chuyện xung quanh nó, du khách được tìm hiểu quá trình hình thành một sản phẩm và tìm hiểu sự khác lạ, kỳ bí của vùng quê sản sinh ra chúng. Hoạt động du lịch cũng là một hình thức quảng bá sản phẩm thủ công một cách có hiệu quả khi một tỷ lệ lớn khách du lịch là các doanh nhân, sau kỳ nghỉ họ sẽ hiểu biết kỹ lưỡng về những nguồn hàng tiềm năng chưa được khai thác, còn các nghệ nhân làng nghề thì sẽ biết thêm về nhu cầu của khách hàng....Cuối cùng thì những thu nhập do phục vụ du lịch sẽ bù đắp cho những thu nhập từ những đơn hàng sản xuất hàng loạt. Sản xuất lớn chỉ nên tập trung tại các khu công nghiệp được quản lý chặt chẽ.

Không gian sống của làng nghề chính là yếu tố quyết định sự tồn tại làng nghề qua hàng thế kỷ, vì vậy chúng ta cần chung tay để bảo vệ môi trường tại các làng nghề để phát huy hết những giá trị của làng nghề trong đời sống xã hội.

T.S Tôn Gia Hóa – Phó Chủ tịch Hiệp hội Làng nghề Việt Nam