Những nghệ nhân đau đáu nghề

Theo các cao nhân trong làng, nghề làm quạt Chàng Sơn đã có từ cách đây gần 200 năm, trải qua nhiều thăng trầm biến cố lịch sử. Vào khoảng thế kỷ 19, quạt Chàng Sơn trở thành một làng nghề vang danh khắp mọi miền của đất nước và từng được người Pháp đem sang thủ đô Pari để triển lãm. Tuy nhiên, sang đến thời kỳ bao cấp, quạt Chàng Sơn đối mặt với nhiều khó khăn trong việc tìm đầu ra, trong khi các sản phẩm quạt giấy nước ngoài được nhập vào ồ ạt, khan hiếm nguồn nguyên liệu... bao người thợ lành nghề phải chuyển sang công việc khác để mưu sinh. Tuy nhiên, nơi đây vẫn còn rất nhiều hộ gia đình, nghệ nhân vẫn còn đau đáu giữ nghề, gắn bó với nghề.

Trò chuyện với nghệ nhân Dương Văn Đoàn là con trai và là người nối nghiệp duy nhất của nghệ nhân Dương Văn Mơ (người có công trong việc nghiên cứu, phục chế quạt cổ và ấp ủ tâm huyết với nghề). Ông Đoàn kể lại, gia đình ông có truyền thống làm quạt nhiều đời, và cũng là một trong những cơ sở uy tín ở Chàng Sơn. Khác với các nhà làm quạt khác, gia đình ông Đoàn chuyên làm quạt trang trí với kích thước rất lớn, tranh quạt in trên lụa, mây tre, hoặc vẽ lên giấy. Những chiếc quạt được ông tự tay vẽ trang trí trên mặt giấy, đó là những bức tranh thiên nhiên hùng vĩ, khung cảnh làng quê bình dị, khi thì hình ảnh rồng bay phượng múa với những câu đối được ông tự tay viết lên. Những bức tranh sơn dầu vẽ trên quạt của nghệ nhân Dương Văn Đoàn luôn mang đến cho người xem một cảm giác bình yên, thư thái bởi sự tài hoa, độc đáo, kỳ công được gửi gắm qua từng chiếc quạt. Bởi thế những chiếc quạt của ông không còn là một sản phẩm thông thường mà nó đã trở thành một tác phẩm nghệ thuật.

Ông Đoàn chia sẻ, để có được danh tiếng như hôm nay không phải chỉ dựa vào tài năng thiên phú, mà còn phải trải qua quá trình học tập gian nan, tự học tập, vẽ tranh, học viết thư pháp từ người cha nghệ nhân quá cố và kiên trì luyện tập trong suất nhiều năm để mỗi bức tranh vẽ trở nên mãn nhãn.

Hiện nay, các tác phẩm của ông được đem đi trưng bày ở nhiều triển lãm trong nước, sản xuất và chinh phục các thị trường khó tính như: Hàn Quốc, Trung Quốc …và tiêu biểu là Nhật Bản. Ngoài thị trường lân cận, nhiều tác phẩm của ông còn được nhập sang thị trường châu Âu như Pháp, Anh, Đức… bước đầu mang lại cho gia đình ông nhiều thành quả, đơn đặt hàng liên tục được gọi về, danh tiếng ngày càng vươn xa.

Bà Phí Thị Mùi ở thôn 3, đã có thâm niên hơn 50 năm trong ghề làm quạt kể lại, gia đình bà đã làm quạt nhiều đời, đến nay tuổi đã cao không làm được như trước nên chỉ lấy vải về dán thành quạt, rồi chuyển đến cơ sở khác hoàn thiện. Trong căn nhà nhỏ, những chiếc quạt xếp chồng lên nhau với nhiều gam màu nổi bật. Chồng và con trai bà làm mộc, bà và cháu gái nhỏ ngồi dán quạt, mỗi người một công đoạn, tạo nên khung cảnh bình dị và đậm chất của một làng nghề truyền thống. Hằng ngày trên chiếc bàn nhỏ bà Mùi làm được khoảng 200 – 300 cái, thu nhập cũng vài trăm nghìn nên cuộc sống khá ổn định. Bà cho biết, ở đây có nhiều gia đình còn làm giàu từ cái nghề này.

Bà Xuân, một gia đình ở gần cuối thôn 3, gia đình bà làm nghề quạt cũng ngót mấy chục năm. Nhà bà là cơ sở hoàn thiện cuối cùng của những chiếc quạt, nên từ trong nhà tới ngoài sân đâu đâu cũng chất đầy quạt, từng xếp một chồng lên nhau ngay ngắn.

Bà Xuân chia sẻ, sau khi mọi người đã làm xong các công đoạn trước thì nhà bà sẽ nhận về đóng đinh quạt và cắt viền, rồi đem đi nhập cho các mối tiêu thụ. Mỗi ngày hoàn thiện cũng vài vạn chiếc, tạo thu nhập và công việc ổn định cho gia đình.

Khác với các hộ gia đình khác, gia đình bà Nguyễn Thị Tuấn ở Xóm Đình lại chuyên làm quạt đặt theo yêu cầu quảng cáo in logo hình ảnh, quảng bá sự kiện, nhãn hàng, giới thiệu sản phẩm kinh doanh, làm quà tặng... hoặc dùng để trang trí nhà cửa. Sản phẩm của gia đình bà xuất hiện trong các ngôi nhà hiện đại dưới hình thức của một bức tranh sống động màu sắc, trong các hội nghị quan trọng, lễ ra mắt, khánh thành nhà cửa... hay xuất hiện tại các tour du lịch dưới hình thức một sản phẩm văn hóa. Đây là niềm tự hào, niềm vui lớn đối với gia đình bà Tuấn nói riêng và các gia đình làm quạt ở Chàng Sơn nói chung, nó mang lại niềm hy vọng sau bao nỗ lực thăng trầm giữ lửa của nghề làm quạt.

Hướng đi mới của quạt Chàng Sơn

Ngày nay, nhiều sản phẩm làm mát hiện đại như quạt nước, quạt điện, điều hòa,... được người dân ưa chuộng nên vị thế của quạt giấy ngày càng mất đi công năng của nó. Tuy nhiên, vài năm trở lại đây, quạt làng Chàng Sơn đã tìm được chỗ đứng trên thị trường bởi xu hướng du lịch làng nghề ngày một phát triển. Quạt Chàng Sơn liên tục được xuất khẩu ra nước ngoài, tham gia nhiều triển lãm lớn, trở thành món quà lưu niệm quý giá mang đậm nét văn hóa dân tộc.

Sau bao thăng trầm tưởng chừng mai một, nhưng nhờ biết nắm bắt nhu cầu thị trường, tìm hướng đi đúng của nhiều hộ gia đình, nghệ nhân, những người luôn đau đáu giữ nghề, gắn bó với nghề, đã giúp làng nghề quạt Chàng Sơn từng bước chuyển mình vững chắc và khẳng định được thương hiệu, giữ một vị trí quan trọng trong làng nghề truyền thống tại Việt Nam.

Giờ đây, đến Chàng Sơn, người ta lại thấy cảnh rộn ràng của một làng nghề truyền thống, khi người người làm quạt, nhà nhà làm quạt. Những chiếc quạt không đơn thuần chỉ để quạt mát trong những ngày hè, mà nó còn là vật để giải tỏa những ưu phiền, chứa đựng những thông điệp ý nghĩa vào cuộc sống, hơn thế nữa nó còn góp phần quảng bá văn hóa Việt đến với bạn bè quốc tế. Hy vọng quạt làng Chàng Sơn sẽ ngày một phát triển hơn nữa theo hướng đi mới trong thời kỳ hội nhập.