Đặc sản mận Tam hoa - Cây trồng chủ lực trên vùng cao Bắc Hà

Cây giảm nghèo ở Bắc Hà

Theo ông Nguyễn Xuân Giang, Trưởng phòng NN-PTNT huyện Bắc Hà, giống mận Tam hoa Bắc Hà có nguồn gốc xa xưa từ thời nhà Đường bên Trung Quốc với tên gọi Shanhua (thường mỗi chùm hoa có ba bông).

Cậy mận Tam hoa được trồng nhiều tại tỉnh Quảng Đông (Trung Quốc), sau được di thực về huyện Hoành Bồ (Quảng Ninh) và được lên trồng khảo nghiệm tại Trại Rau quả Bắc Hà năm 1972 bằng phương pháp ghép mắt.
Từ 50 cây ghép ban đầu, qua 6 năm cây mận Tam hoa sinh trưởng, phát triển tốt, thích ứng với điều kiện khí hậu đặc trưng ôn đới, đất đai ở khu vực trung tâm huyện lỵ Bắc Hà, cho năng suất cao, quả to, mẫu mã đẹp, ăn giòn, ngọt pha lẫn vị chua mát... Năm 1978, trại rau quả mở rộng diện tích khảo nghiệm lên 0,7 ha, đồng thời xây dựng vườn giống có diện tích 2,2 ha.

Tới năm 1985, mận Tam hoa được đưa vào trồng đại trà ở thị trấn Bắc Hà và các xã: Na Hối, Tà Chải, Bản Phố, Thải Giàng Phố, Lầu Thí Ngài... Từ năm 1993 - 1998, người trồng mận Tam hoa liên tiếp được mùa, được giá nên diện tích trồng không ngừng được mở rộng. Khi ấy, toàn huyện đã có khoảng 2.700ha mận, năng suất đạt 8-12 tấn/ha, sản lượng quả tươi hàng năm từ 20.000-32.000 tấn.

Người tiêu dùng quen thuộc với tên gọi mận Tam hoa bởi chất lượng quả ngon, ngọt, to đều, đẹp mắt. Giống mận này đem lại năng suất cao cho người trồng khẳng định là loại cây ăn quả số một trên địa bàn huyện, là cây chủ lực xóa đói, giảm nghèo, làm giàu cho nông dân vùng cao Bắc Hà.
 
Từ thành công của mận Tam hoa trồng tại Bắc Hà, cuối những năm 1980 đến đầu những năm 1990 mận Tam hoa đã được các tỉnh khu vực phía Bắc quan tâm nhân rộng và trồng thành công tại Kỳ Sơn (Nghệ An) và đặc biệt là Mộc Châu (Sơn La).

Nâng tầm giá trị mận Tam hoa 

Cũng theo ông Nguyễn Xuân Giang, mặc dù được thiên nhiên ưu đãi, nhưng đã trải qua gần nửa thế kỷ khai thác nên những ưu điểm vốn có của cây mận Tam hoa ở Bắc Hà giảm dần ưu thế do biến đổi khí hậu, đô thị hoá, điều kiện canh tác.

Đặc biệt, những năm 2000 cây mận Tam hoa ít được quan tâm chăm sóc, dẫn đến năng suất, sản lượng quả giảm. Bên cạnh đó, cơ sở vật chất dịch vụ kỹ thuật, hỗ trợ sản xuất, công nghệ bảo quản, chế biến và tiêu thụ sản phẩm còn yếu; việc áp dụng các tiến bộ khoa học - kỹ thuật vào thâm canh còn hạn chế, do trình độ dân trí thấp và điều kiện kinh tế khó khăn. Chính vì vậy, từ năm 1999 - 2008, mận Tam hoa bấp bênh, năm vừa mất mùa vừa mất giá, năm được mùa, mất giá và ngược lại.
 
Trước thực trạng đó, huyện Bắc Hà đã quan tâm tìm đầu ra cho cây mận Tam hoa, từ việc trợ cước, trợ giá, chế biến xi-rô mận, rượu mận, mứt mận... nhưng đều không ổn. Nhiều gia đình đã chặt bớt những cây mận già cỗi, trồng thay thế bằng cây đào Pháp và một số cây trồng khác.

Đến năm 2008, toàn huyện còn khoảng 700 ha mận Tam hoa. Trong khi chưa tìm được các giống cây ăn quả khác có thể thay thế cây mận Tam hoa, huyện Bắc Hà quyết tâm vào cuộc và cụ thể hóa bằng việc xây dựng và triển khai có hiệu quả Dự án cải tạo mận Tam hoa Bắc Hà, giai đoạn 2008-2010.

Theo ông Giang, Dự án cải tạo mận Tam hoa gồm 2 phần, từ năm 2008 chủ yếu trồng mới giống mận gốc, thuần chủng thay thế cây mận già cỗi, thoái hóa giống; từ năm 2009 trở đi, tiến hành dự án cải tạo mận bằng phương pháp đốn tỉa, tạo tán. Tham gia dự án này có 101 hộ dân trồng mận ở thị trấn Bắc Hà, xã Tà Chải, Na Hối.

Đến nay, toàn huyện Bắc Hà có 350 ha mận Tam hoa, sản lượng trung bình trên 3.000 tấn mỗi năm. Mận trồng chủ yếu tại những xã có độ cao trung bình từ 900-950m so với mực nước biển gồm xã Tà Chải, Thị Trấn, Na Hối, Bản Phố, Thải Giàng Phố… Đáng chú ý, mùa mận Tam Hoa ở huyện Bắc Hà năm nay cho ra chất lượng cao, quả to và sai. Tuy quá trình đô thị hóa đã làm giảm diện tích cây trồng, nhưng sản lượng ước đạt hơn 3.500 tấn, nhỉnh hơn so năm 2021, mẫu mã quả mận cũng đẹp hơn.

Đặc biệt, với tiềm năng, lợi thế và hiệu quả kinh tế cao, năm 2022, đặc sản mận Tam hoa được huyện Bắc Hà đăng ký tham gia chương trình Mỗi xã một sản phẩm (OCOP) cùng 6 sản phẩm nông nghiệp, dịch vụ trên địa bàn huyện. 

Đại diện Phòng Nông nghiệp và Phát triển nông thôn huyện Bắc nhấn mạnh: “Để thúc đẩy sự phát triển mận Tam hoa - cây trồng chủ lực trên địa bàn, giúp người dân phát triển kinh tế, địa phương vẫn giữ vững và thực hiện chủ trương của nhà nước, bằng cách hỗ trợ giống cây, phân bón để bà con mở rộng diện tích, nâng cao chất lượng nông sản, góp phần nâng tầm thương hiệu loại cây đặc sản này”.