Từ thực tế của làng nghề và theo nhiều nhà nghiên cứu, chuyên gia, để tháo gỡ khó khăn cho làng nghề trong tình hình hiện nay, vừa cầm cự để tồn tại, lại vừa phải chuẩn bị cho bước phát triển mới, khi đại dịch đã bị đẩy lùi, thì rất cần một tầm nhìn với những giải pháp căn cơ, xứng tầm, có ý nghĩa và tác dụng vừa trước mắt vừa lâu dài.

YÊU CẦU CỦA TÌNH HÌNH MỚI

Trước hết, xin ghi lại ý kiến của Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng trong buổi bế mạc Hội nghị lần thứ ba Ban Chấp hành trung ương Đảng Khóa XIII ngày 8/7/2021. Sau khi phân tích “Bên cạnh những thời cơ, thuận lợi, đất nước ta vẫn đang đứng trước không ít những khó khăn, thách thức mới và lớn, thậm chí gay gắt hơn. Tình hình dịch bệnh vẫn đang diễn biến hết sức phức tạp, nguy hiểm hơn trước, có thể còn tiếp tục lan rộng, kéo dài, tác động mạnh đến mọi mặt của đời sống xã hội”, Tổng Bí thư đã chỉ đạo: “Toàn Đảng, toàn dân, toàn quân ta cần tiếp tục nỗ lực phấn đấu cao hơn nữa, quán triệt đầy đủ, sâu sắc Nghị quyết Đại hội XIII của Đảng để xây dựng và tổ chức thực hiện thật tốt các kế hoạch mới có thể hoàn thành thắng lợi được mục tiêu tổng quát đã đề ra cho cả nhiệm kỳ là: Bảo đảm tăng trưởng kinh tế nhanh và bền vững trên cơ sở ổn định kinh tế vĩ mô, kiểm soát lạm phát, phát triển khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo; phấn đấu đạt tốc độ tăng trưởng kinh tế cao hơn mức bình quân của 5 năm 2016 - 2020, để đến năm 2025 Việt Nam là nước đang phát triển có công nghiệp theo hướng hiện đại, vượt qua mức thu nhập trung bình thấp. Nâng cao năng suất, chất lượng hiệu quả và sức cạnh tranh của nền kinh tế; thực hiện có hiệu quả các giải pháp khắc phục tác động của đại dịch COVID-19, nhanh chóng phục hồi tăng trưởng kinh tế” (Báo điện tử Đảng Cộng sản Việt Nam, 9/7/2021). Cần coi đây là chỉ đạo mới nhất của Tổng Bí thư về những việc cần làm trong tình hình mới.

Tháo gỡ khó khăn cho làng nghề - cần một tầm nhìn

Đối với chúng ta, đại dịch Covid-19 gây ra nhiều khó khăn cho các hộ kinh doanh, làng nghề nước ta, song cũng thúc đẩy chúng ta nhìn lại một cách toàn diện, cơ bản những chỗ mạnh, chỗ yếu của từng sản phẩm thủ công mỹ nghệ, của từng hộ kinh doanh và của mỗi làng nghề để có những giải pháp căn cơ, bảo đảm tồn tại và phát triển trong dài hạn. Thực hiện sự chỉ đạo trên đây của Tổng Bí thư, các hộ kinh doanh làng nghề đang đứng trước nhiệm vụ kép: vừa phòng chống dịch, vừa đẩy mạnh sản xuất kinh doanh. Thực tế cho thấy, tùy từng địa phương, từng làng nghề có thể thực hiện linh hoạt, có lúc ưu tiên chống dịch, có lúc ưu tiên sản xuất kinh doanh, song nhìn chung, hai nhiệm vụ này có quan hệ chặt chẽ với nhau: chống dịch kiên quyết để bảo vệ người lao động, bảo vệ sản xuất kinh doanh; ngược lại, đẩy mạnh sản xuất kinh doanh là để phát huy sáng tạo, tăng thêm tiềm lực để chống dịch hiệu quả.

Điều chắc chắn là, với những biện pháp quyết liệt của Nhà nước và sự đồng tình thực hiện của nhân dân, dịch bệnh rồi sẽ bị ngăn chặn và đẩy lùi, dất nước ta sẽ bước vào giai đoạn phát triển mới, thực hiện các mục tiêu do Đại hội toàn quốc lần thứ XIII của Đảng đã đề ra. Giai đoạn phát triển mới đòi hỏi tầm nhìn mới với những sáng kiến mới, cách làm mới. Đây là cơ hội để mỗi hộ kinh doanh nhìn lại bản thân, xác định hạn chế, yếu kém, thực hiện cải cách sâu rộng – cũng tức là cơ cấu lại sản xuất kinh doanh để bảo đảm năng lực cạnh tranh trong dài hạn. Các hộ kinh doanh làng nghề cần có những giải pháp thiết thực để thích nghi, cầm cự và khắc phục khó khăn, duy trì sản xuất kinh doanh tùy theo điều kiện cụ thể mỗi địa phương. Thế nhưng, trong bất kỳ tình huống nào, không thể chỉ dừng lại ở những vụ, việc ở bề nổi, hình thức, có tính chất phong trào, mà vẫn phải vừa thực hiện các biện pháp trước mắt, vừa tính toán cho bước đi trong thời gian tới, khi dịch bệnh bị đẩy lùi, cả nước cũng như các làng nghề bước vào giai đoạn “bình thường mới”.

TẦM NHÌN MỚI, SỨC CẠNH TRANH CAO

Theo nhiều nhà nghiên cứu nước ngoài, sau những tổn hại to lớn gây ra cho toàn cầu, Đại dịch Covid-19 đang thúc đẩy thế giới bước vào một giai đoạn phát triển mới, có tính đột biến, được gọi là “Kỷ nguyên hậu Covid”. Kỷ nguyên này có ba đặc trưng: (i) khả năng chống chọi và phát triển bền vững trở nên đặc biệt quan trọng; (ii) thế giới số hóa nhập vào thế giới thực và đòi hỏi các doanh nghiệp phải có những bước biện pháp kịp thời để tranh thủ những cơ hội phát triển mới mà cuộc cách mạng số mang lại; (iii) các rủi ro khắc nghiệt, có tính hệ thống và độ bất trắc chưa từng thấy như Đại dịch Covid-19 sẽ có thể lập lại bất kể lúc nào, thậm chí với quy mô lớn hơn, vì vậy, các quốc gia cũng như doanh nghiệp cần có những đổi mới mạnh mẽ về nhận thức và cơ chế để tồn tại và phát triển.

Để thích nghi với diễn biến của tình hình, chuẩn bị cho “Kỷ nguyên hậu Covid”, các hộ kinh doanh và làng nghề chúng ta cần trang bị cho mình một tầm nhìn mới. Tầm nhìn mới phải được xuyên suốt từ người quản trị, chủ trì các hộ kinh doanh, các tổ chức xã hội cho đến mỗi người lao động trong làng nghề; tầm nhìn mới phải được thể hiện cụ thể trong việc làm hằng ngày. Từ thực tiễn có thể khái quát đó là: (i) Tầm nhìn quán triệt ý chí khát vọng phát triển đất nước cũng như phát triển làng nghề, phát huy những giá trị văn hóa, sức sáng tạo của nghề thủ công, hình thành văn hóa làng nghề và làng nghề văn hóa để vượt qua mọi khó khăn, vững bước tiến tới; (ii) Tầm nhìn mang bề dầy kiến thức, trí tuệ đã được tích lũy qua thời gian của những chủ hộ kinh doanh, những nghệ nhân cũng như những tổ chức xã hội – nghề nghiệp tâm huyết với làng nghề; (iii) Tầm nhìn hướng về cơ sở, các chủ hộ kinh doanh, về các nghệ nhân, thợ giỏi, các lao động làng nghề, coi họ là nhân vật trung tâm cũng là chủ thể cần bảo vệ và phát huy; (iv) Tầm nhìn của những người dám từ bỏ những suy nghĩ cũ kỹ, lỗi thời, thậm chí cá nhân, tư lợi, mà phải mạnh dạn vượt lên chính mình, suy nghĩ lớn, làm ăn lớn, vì sứ mệnh bảo tồn và phát triển làng nghề. Tóm lại, đó là tầm nhìn trí tuệ, bản lĩnh, chủ động, sáng tạo mà những người thực sự tâm huyết với làng nghề cần phấn đấu đạt tới. Ngày nay, chúng ta có thêm thuận lợi do cuộc Cách mạng 4.0 đem lại là ứng dụng kỹ thuật số vào các khâu sản xuất kinh doanh của làng nghề, có thể thực hiện tầm nhìn với hiệu quả cao hơn.

Nhìn một cách cơ bản, lâu dài, thì mục tiêu cuối cùng vẫn phải là đẩy mạnh sản xuất kinh doanh, mà yêu cầu cơ bản đặt ra là nâng cao sức cạnh tranh của sản phẩm hàng hóa, sức cạnh tranh của mỗi hộ kinh doanh và của mỗi làng nghề, đồng thời mức tăng trưởng thời gian sau phải đạt cao hơn thời gian trước. Trong các làng nghề truyền thống, cần phải quán triệt phương châm “hiện đại hóa truyền thống” và “truyền thống hóa hiện đại”, cũng có nghĩa là truyền thống và hiện đại luôn gắn bó chặt chẽ với nhau, phát huy đổi mới, sáng tạo nhưng không thể quên truyền thống, mà phải sáng tạo trên nền tảng truyền thống; cũng có thể nói: đó là phát huy sáng tạo trên nền tảng văn hóa đặc sắc của thủ công mỹ nghệ từng vùng, miền, của từng loại sản phẩm cho đến tài hoa, trí tuệ của mỗi nghệ nhân. Nói cách khác, đó chính là yêu cầu quan trọng nhất trong việc nâng cao sức cạnh tranh của sản phẩm thủ công mỹ nghệ trong tình hình mới. Làng nghề chúng ta hội nhập vào kinh tế thế giới cũng chính là bằng văn hóa làng nghề, bằng sức cạnh tranh của những sản phẩm thủ công mỹ nghệ mang đậm bản sắc văn hóa dân tộc.

Về những giải pháp cụ thể để các hộ kinh doanh cơ cấu lại sản xuất kinh doanh nhằm “thích nghi; cầm cự; chuẩn bị cho bước phát triển mới”, xin xem bài “Làng nghề sản xuất kinh doanh trong Đại dịch Covid-19 của tác giả đã đăng trên Tạp chí Làng nghề Việt Nam số 27 (61) ra ngày 02/7/2021. Dưới đây, xin nhấn mạnh thêm về vấn đề thị trường, vì xét đến cùng, thị trường là nơi quyết định mọi kế hoạch, chủ trương sản xuất kinh doanh của làng nghề, song việc nghiên cứu sâu về thị trường cũng đang là một nhược điểm lớn cả các làng nghề chúng ta.

Thị trường của hàng thủ công nước ta có thể gồm các loại: thị trường người tiêu dùng trong nước; thị trường người tiêu dùng nước ngoài (kể cả hàng xuất khẩu và khách du lịch nước ngoài). Cần nghiên cứu sâu về văn hóa tiêu dùng, nhu cầu tiêu dùng của từng thị trường đối với hàng thủ công trong thời đại ngày nay. Có người tiêu dùng thích sản phẩm thủ công truyền thống, lại có người tiêu dùng thích những mẫu mã, kiểu dáng mới. Văn hóa tiêu dùng rất đa dạng, phong phú, thị trường cũng rất đa dạng, có nhiều phân khúc, nhu cầu lại thường thay đổi, chúng ta vừa phải đáp ứng nhu cầu của thị trường, lại vừa cần có biện pháp giới thiệu sản phẩm mới của ta với thị trường. Xin nhấn mạnh rằng làng nghề chúng ta không chỉ sản xuất theo nhu cầu của thị trường, mà vẫn rất cần chủ động thực hiện các biện pháp để giới thiệu sản phẩm mới, tạo ra nhu cầu mới cho thị trường.

Đối với thị trường nước ngoài, rất cần sự giúp đỡ của các cơ quan, tổ chức hướng dẫn làng nghề nắm bắt thị hiếu tiêu dùng của các thị trường, khai thác các thuận lợi trong các hiệp định thương mại tự do (FTA) mà nước ta đã ký với các nước, giúp cho làng nghề có biện pháp tổ chức sản xuất kinh doanh theo tín hiệu của thị trường.

Xin nói thêm về hàng thủ công mỹ nghệ xuất khẩu – một thị trường rất quan trọng đối với làng nghề nước ta. Theo Bộ Công thương, đến nay, hàng thủ công mỹ nghệ nước ta đã có mặt tại 163 quốc gia và vùng lãnh thổ trên thế giới; kim ngạch xuất khẩu giai đoạn các năm 2015-2019 tăng trung bình 9,5%/năm, từ 1,62 tỷ USD (2015) lên đến 2,23 tỷ USD (2019); những mặt hàng chủ lực là mây, tre cói, gỗ, gốm sứ, thảm. Thị trường Mỹ là thị trường tiêu thụ lớn nhất với doanh số chiếm 35% kim ngạch xuất khẩu hằng năm, tiếp theo là các thị trường Nhật Bản, Liên minh Châu Âu (đặc biệt là Đức, Anh, Pháp, Hà Lan…), Úc, Hàn Quốc… Ngoài ra, nhiều mặt hàng thời trang, quà tặng đã được xuất khẩu tại chỗ phục vụ nhu cầu mua sắm của khách nước ngoài (hiện chiếm khoảng 15% tổng chi tiêu - khoảng 15 USD/khách).

Cần có tầm nhìn mới về xuất khẩu thủ công mỹ nghệ: có những phân tích sâu về nhu cầu của thị trường đối với từng mặt hàng truyền thống, những nhu cầu mới, phân khúc thị trường. Trên cơ sở ấy, thực hiện đổi mới sáng tạo trong thiết kế sản phẩm, tăng cường công tác tiếp thị, phát triển thương mại điện tử, v.v…Điều cần chú ý là trong tình hình mới, người tiêu dùng ngày càng quan tâm hơn về các vấn đề liên quan đến nguồn gốc và tính hợp pháp của nguyên liệu sử dụng, đến các vấn đề về lao động, an toàn và sức khỏe của người lao động, các sản phẩm thủ công sử dụng nguyên liệu tận dụng và tái chế, các sản phẩm thân thiện với môi trường, trong đó có những mặt hàng làm từ nguyên liệu tự nhiên như mây, tre, cói, bèo… mà Việt Nam có lợi thế và điều kiện phát triển rộng rãi.

Tóm lại, Đại dịch Covid-19 đang còn diễn biến phức tạp, các cơ sở sản xuất kinh doanh làng nghề đang được Nhà nước thực hiện các biện pháp trợ giúp. Về phía các hộ kinh doanh và làng nghề chúng ta, trong khi thực hiện nghiêm túc các biện pháp phòng, chống dịch, đồng thời cố gắng duy trì sản xuất kinh doanh với những mức độ khác nhau, rất cần trang bị cho mình một tầm nhìn mới để vừa thực hiện các nhiệm vụ trước mắt, vừa chuẩn bị thiết thực cho bước phát triển làng nghề mạnh mẽ hơn trong giai đoạn mới. Đó là tầm nhìn trí tuệ, bản lĩnh, chủ động, sáng tạo mà Hiệp hội Làng nghề Việt Nam chúng ta và những người thực sự tâm huyết với làng nghề cần phấn đấu đạt tới.

Vũ Quốc Tuấn
Chủ tịch Hội đồng Tư vấn - Hiệp hội Làng nghề Việt Nam

Bài tuyên truyền thực hiện Nghị quyết 84/NQ-CP ngày 29/5/2020 của Chính phủ